“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metafizika və fizika
- İlham MӘMMӘDZADӘ, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri dok‐ toru, professor Әdəbiyyat
Fizika və metafizika, fəlsəfə və ruh haqqında təlim – bunlar eyni bir şeydir, bütün bunlar fəlsəfədir. Әgər N.Makiavelli və İntibah döv ‐ rünə, siyasi elmin institusionalizasi yasının (təşkilatlanmasının) başlandığı dövrə müraciət etsək, bu, hələ də sona çatmamış uzun sürən bir prosesdir. Әlbə ə, müasirlə rimizin əksəriyyəti siyasi elmin yaranmasını XIX əsrlə bağlayır, onun elementlərinin forma laşmasını isə Platon və Aristotelə aid edir. Bu halda, başlı cası budur ki, fəlsəfə tarixinə bu baxımdan müraciət, fikrimizcə, səmərəlidir, sualların meydana çıxmasına təkan verir. İndi isə ikinci, sözün həqiqi mənasında, müasir‐fəlsəfi yanaşma haqqında. XX əsrin fəlsəfəsi, əsasən, dilin fəlsəfəsi idi. Və bu təkcə ingilisdilli analitik fəlsəfəyə aid deyil. Dil problemi elmin fəlsəfəsi, fenomenologiya, ekzis ‐ tensializm fəlsəfəsi üçün mühüm problem olub və olaraq qalır. Aydın olur ki, bu fəlsəfə üçün fənlərarası qarşılıqlı əlaqənin (təsirin) əsasında, ilk növbədə, dilçilik yerləşir. İndi, fik rimizcə, dillə yanaşı şüur və təcrübə fəlsəfəsi aktuallıq kəsb edir. Problemin bu cür qoyuluşu çoxistiqamətli fənlərarası tədqiqatla ‐ rın yeni bir anlamını doğurur. Bu tədqiqatların ən təbii daxili qarşılıqlı əlaqələr üsulunu bunda görürük: təcrübəmiz bizə şüurlu təsəv ‐ vür etməyə, dil isə bizə onu ifadə etməyə imkan verir. Bu kontekstdə amerikalı filosof C.Sörlün əsərlərini, Karl Popperin intellektual təcrübə ideyasını xatırlamaq olar. Sörl, məsə ‐ lən, «Zehnin yenidən kəşfi» ( The rediscovery of the mind) kitabında qeyd edir ki, şüur beyindəki fiziki proseslərin doğurduğu real subyektiv təcrübədir. Diqqəti buna cəlb etmək istərdim ki, şüur və təcrübə fəlsəfəsi yalnız sosial və humanitar elmlərin deyil, həm də fizika, kimya və biologiyanın qarşılıqlı əlaqə ‐ lərini (təsirini) nəzərdə tutur. Әbəs yerə deyil ‐ dir ki, Sörl öz mövqeyini bioloji naturalizm adlandırır. Bu iki yanaşma ilə bərabər, tarixin fəlsəfəsi və ya nəzəri tarix adlandırılan elm barəsində də bir neçə söz demək istərdim. Tarixin məna ‐ sının olub‐olmaması haqqındakı məsələ yalnız tarixçi və filosofları deyil, çoxlarını maraqlan ‐ dırır. Aydındır ki, tarixçilər, arxeoloqlar çox vaxt tarixi ayrı‐ayrı faktlara müncər etməyə və ya onu bir rəvayət kimi təqdim etməyə çalışırlar. Әlbə ə ki, tarix fundamental elm ‐ lər dən fərqlənir, onun, ilk növbədə, təkrar ‐ lana bilməyən bir fakt ilə əlaqəsi var. Fəqət bu, tarixdə faktlar, məlumatlar və nəzəriyyə arasında əlaqələri görməməyə heç bir əsas vermir. Aşkar edilmiş hər hansı bir faktın əsasında nəzəriyyə, müəyyən yanaşmalar və nəticələr yerləşir. Onlar bir‐biri ilə o qədər sıx bağlıdır ki, onları bir‐birindən dəqiq surətdə ayırmaq təşəbbüsü nəticə verməzdi. Amma, buna baxmayaraq, biz yenə də tarixə əsasla ‐ naraq, onunla hesablaşaraq düşünürük və baş ‐ lıcası, biz nə üçün bu cür düşündüyü müzü anlamağa çalışırıq. Bu işdə bizə dil, şüur və təcrübə kömək edir. Buradan bu nəticə çıxır ki, tarixin fəlsəfəsi və nəzəri tarix yalnız çoxisti ‐ qa mətli fənlərarası tədqiqatlar kimi müm ‐ kündür. Bu, insan zəkasının imkan ları xari cində olduğundan tarixin mənasını, mahiyyətini dərk etməyin (gələcəyi qabaqcadan görməyin və keçmişi adekvat surətdə anlamağın) prak‐ tiki surətdə mümkün olmadığına baxma‐ yaraq, alimlər buna nail olmağa çalışacaqlar. Bizim fikrimizcə, bu sahədə davamlı axtarış ‐ ların səbəbi ondadır ki, insan daim daha səmə ‐ rəli və ədalətli cəmiyyət qurmağa, mərhə mətli, şəfqətli olmağa çalışır və daha yaxşı gələcəyə can atır.
Adətən, fizika və metafizikadan söz düşəndə filosoflar Aristoteli xatırlayırlar. Bizə ən yaxın tarixdə isə M.Haydiggeri xatırlamaq olar. M.Hay digger qeyd edir ki, «varlıq haq qında sualı yenidən qoymaq lazımdır». Haydigger əlavə edir ki, qeyd olunan sual hal‐hazırda unu ‐ dulur, bu isə yenidən metafizikaya yönəl ‐ məmizə səbəb olur. Bəs fizikləri metafizika hansı cəhətlərinə görə maraqlandırır və ümumiy ‐ yətlə, bu onlar üçün maraqlıdırmı? Lakin əvvəlcə onu qeyd edək ki, Meqa ‐ radan olan böyük filosofun əlyazma larının sistemləşdiricisi və onların naşiri, ondan iki əsr sonra yaşamış Rodoslu Andronik, əsərləri 41 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 nəşr edərkən, görünür, bu prinsipdən çıxış edib: Aristotelin özü tərəfindən adları verilən əlyazmalar «Fizika», bütün qalan başqa əsərlər isə «Metafizika» adlandırılsın. Sonradan meta ‐ fi zika müxtəlif cür təfsir edilib. Bəzi alimlər indi də belə hesab edir ki, metafizika fizikadan sonra gələnlərdəndir. A.N.Çanışev bunda tari xin ironiyasını görür. Aristoteldə fizikadan əvvəl gələnlər metafizika, yəni «fizikadan sonra gələn» adlandırılıb (6). Lakin tədqiqatçıların əksəriy ‐ yəti «meta»nı kainat, təbiət və fizikanın təmə ‐ lində dayanan bir şey kimi şərh‐təfsir edir. Metafizika (əvvəlinci fəlsəfə) bütün mövcu ‐ datın əsas prinsip və səbəblərini öyrənir. XX əsrdə Martin Haydiggerin metafizikası (onto logiya) ən əhəmiyyətli hesab edilir, lakin C.P.Sartr, A.Kojev və başqalarının da metafi ‐ zik fikirləri maraqlıdır. Absolyut (Mütləq) ideyasının eyni olan əsas ideyalar məcmusu kimi bir teoloji metafizika da var idi. Amma bu, ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Bizim üçün tədqiqatımızın kontekstində fəlsəfi, dini və elmi metafizikanın dialoqu, onların çoxsahəli qarşılıqlı əlaqələri ideyası maraqlıdır. İlk növbədə, qeyd etmək istərdim ki, məşhur fiziklər belə bir nəticəyə gəliblər ki, müasir kosmologiya fizika və metafizika arasında klassik anlamdakı sərhədlərin yerini dəyişdirir, bu isə kosmoloji diskursda fiziki və metafiziki olanların mənaca bir‐birinə qarışdığına dəlalət edir (8). Rusiyalı alim A.İ.Pançenko, məsələn, «transsendental fizika» və «eksperimental metafizika» kimi anlayışların dərk edilməsi barəsində məsələ qaldırır (7). Lakin məsələ heç də onlar üçün birdən‐birə elə həmin C.Berklinin ideyala rı ‐ nın maraqlı olduğunda deyil. İndi R.Penrouz, S.Hokinq səviyyəsində dayanan fiziklər obyek ‐ tiv gerçəkliyi özlüyündə deyil, onun müvafiq fundamental nəzəriyyələrin eksperimental‐ müşahidə əsasında idraki situasiyalarda təzahür forması kimi qəbul etməyin qanunauyğun olduğu haqda yazılar dərc edirlər. Sonda vurğulamaq istərdim ki, fənlərarası tədqiqat problemi və ya problemləri, onların fəlsəfi komponenti həll olunmaqdan hələlik uzaqdır. Biz burada onları yalnız ümumi şəkildə təsvir edərək fəlsəfə və metodoloji refleksiyanın inkişaf perspektivlərinin onlarla bağlı olduğu konseptə bir qədər işarə etməyə cəhd etdik. Fənlərarası tədqiqatlar, əlbə ə, qeyri‐klassik rasionallıq növü deyil, lakin o, biliklərin inkişafının çoxəsrlik ənənələrinin varisidir və onların dərk edilməsi hələ də səmərəli ola bilər. İlham MӘMMӘDZADӘ, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri dok‐ toru, professor Әdəbiyyat 1. Копейкин К. Богословский и есте‐ ственнонаучный взгляд на онтологическую природу мироздания// Метафизика. № 1. 2011. С. 131. 2. Петров М.К. Язык. Знак. Культура. М., «Наука», 1991. 3. Степин В.С. Теоретическое знание. М., «Прогресс‐Традиция», 1999. 4. Аристотель. Сочинения в 4‐х томах. М., «Мысль», 1976‐1984. 5. Ишмуратов А.Т., Карпенко А.С., Попов В.М. О паранепротиворечивой логике// Синтаксические и семантические исследо‐ вания неэкстенсиональных логик. М., «Наука», 1989. 6. Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. М., «Высшая школа», 1981, с. 285. 7. Панченко А.И. Физическая реаль‐ ность: трансцендентальная физика или экс‐ периментальная метафизика? // Фило соф ский журнал. № 1, 2008. С. 68‐76. 8. Жаров С.Н., Мещерякова Н.А. Совре‐ менная космология: философские гори‐ зонты/ Под редакцией В.В.Казютинского. М., «Канон+» РООИ «Реабилитация», 2011. 9. Анкерсмит Ф.Р. Возвышенный исто‐ рический опыт. М., «Европа», 2007. 10. Мамедзаде И.Р. О философии. Со‐ временные подходы, тенденции и перспек‐ тивы. Баку, «Текнур», 2011.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|