“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin növləri
- Fəlsəfə və tarix: fənlərarası tədqiqat təcrübəsi
və indiyə qədər fərqləndirilmir. Təbii ki, hər bir fənnin bəzi mühüm komponentləri əmələ gəlmişdir, yəni müəyyən bir konkret sahə ilə məşğul olan alimlərin korporativ birliyi yara‐ naraq, onların keçmişdə bu sahə ilə məşğul olanların fəaliyyətləri nəticəsində meydana gələn biliklərə xüsusi diqqətləri yönəlmişdir. Bu həmçinin onların tədqiqatla rının əhəmiy ‐ yət meyarları və dəyərini, eyni zamanda həmin sahəni qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək məqsədilə gələcək üçün kadr hazır lığı mexa ‐ nizm lərini ehtiva edir. Bu proseslərə hakimiy ‐ yət orqanları, digər fənlə rin nümayən dələri ilə münasibətlər, əlaqələr, onların arasında iyer‐ arxiya da müəyyən təsir göstərir. Belə ki, filo ‐ sof lar hələ indiyə qədər xatırla yırlar ki, bir za manlar fəlsəfə elmlərin kraliçası idi, son‐ radan bu adı ilahiyyat, yeni dövrdə isə fizika, sosiologiya, iqtisadiyyat və s. ələ keçirib. Elmi fənlərin diferensiasiyası (fərqləndiril ‐ məsi) prosesi ayrılmaz surətdə XIX əsr ilə bağlıdır, hərçənd fizikada onun bəzi tərəfləri hələ XVII əsrdə, kimyada isə XVIII əsrdə yara ‐ nıb. Məhz o zaman müxtəlif elmlərin obyekt ‐ lərinin arasında fərqləri, fərqli reallıq növləri haq qında anlayışlar meydana çıxmışdır. Müx ‐ təlif anlayışlar barəsində İ.Kantın yazıları var, diferensiasiya ideyasını isə şəxsən O.Kont təd ‐ qiq etmişdir. Fənni bölgü, müxtəlif təsnifatl ar o dövrdə elmin sürətli inkişafını təmin etmiş ‐ dir. Hazırda isə hər kəs fənlərarası tədqi qatla ‐ rın zəruriliyində israr edir. Bu zaman sual yaranır ki, əvvəllər olduğu kimi, fənn yeni bilik meydana gətirirmi? Bu, əlbə ə ki, insti‐ tutdur, onun çərçivəsində kadrlar hazır lanır. O, büdcənin maliyyələşdirmə və bölüş ‐ dürülməsi şərtidir, onun hüdudlarında alim lər və bürokratiyanın arasında əlaqələr təşəkkül tapıb. Amma etiraf etməliyik ki, həqiqət, yeni biliklərin kəşfi bu gün fənni fərqlər olmadan baş verə bilməz, lakin özlüyündə onlar yeni biliyin yaranmasını təmin etməyə qadir deyil. Vaxtilə fənni bilik əvvəlki qeyri‐elmi biliyə xor baxdığı kimi, indi də onun özü qeyri‐ kafi, yeni biliyin özü yox, yalnız onun şərti, resursu olur.
Hazırda biz fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin üç növünü göstərə bilərik. Birincisi, biologiya və fizika, fəlsəfə və sosial kommunikasiya nəzəriyyəsi, sosial linqvistika və s. fənlərarası qarşılıqlı əlaqələr. Bu cür qarşılıqlı əlaqələr çərçivəsində bir‐biri ilə təsirdə olan fənlərin predmet (obyekt), metod və nəticələrinin fərqini nəzərdə tutan sərhədlərinin dəqiqliyi qorunub saxlanılır. İkincisi, fənlər arasında dəqiq sər ‐ hədlərin olmadığı fənlərarası sistemlərin yara ‐ dılması. Coğrafiya, iqtisadiyyat, beynəlxalq əlaqələr, kulturologiya, siyasi elmlər, misal üçün, vahid ölkəşünaslıq sistemində birləşir, yaxud bir çox fənlərin kəsişməsində yaranmış proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi. Bu fənlər qarşı ‐ lıqlı təsirdə olaraq, bir‐birini tamamlayaraq bu və ya digər ölkənin, regionun real lığını və ya dünyanın yaxın gələcəyinin bütöv, tam mən zərəsini yaradır. Burada ayrı‐ayrı elmlər fənlərarası tədqiqat üçün resurs bazası yara ‐ dır. Üçüncüsü, elmin fənlərarası sistem lərində ayrı‐ayrı elmlərdə istifadə edilə bilən univer‐ sal metodologiya (məsələn, marksizm və A.Toynbinin nəzəriyyəsi kimi) təklif edilən, əsaslandırılan zaman mövcud fənlərarası qarşı ‐ lıqlı əlaqələr, elmdə heç bir sərhəddi nəzərə al‐ mayan sistemlər nəzəriyyəsi və informasiya nəzəriyyəsi, məhz bu cürdür. Bizə görə, fənlərarası tədqiqatların mütə ‐ şəkkil şəkildə həyata keçirilməsi çətindir. Bun ‐ ların tətbiqi üçün üç şərtin yerinə yetirilməsi vacibdir. Birincisi, metodoloji, yəni fənlərarası tədqiqatlarda obyekti görmək və təsvir etmək. Burada bir sual ortaya çıxır; hansı fənnin alimi bunu görüb təsvir edəcəkdir? İkincisi, təşki ‐ lati, buraya, eyni zamanda maliyyə də daxil ‐ dir. Üçüncüsü, informasiya, yəni nəticələrin qarşılıqlı olaraq fənlər arasında bölüşdürül ‐ məsini təmin etmək. 39 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Fənlərarası tədqiqatda qeyri‐formal məntiq haqqında Fənlərarası tədqiqatlar bizi belə bir vəziy ‐ yətlə rastlaşdırır: bizim adi, doğru, yeni hesab etdiklərimizin heç də yeni olmadığı, çox vaxt isə yanlış olduğu meydana çıxır. Bu vəziyyətə fənni araşdırmalarda nadir hallarda rast gəli ‐ nir. Fikrimizcə, fənlərarası araşdır maların
inkişafı bizi belə bir şeylə üzləşdirir: sanki qeyri‐ formal məntiqin paraziddiy yət sizlik (yunanca pará «yanında», «yanından», «kənarda, xaricdə, xaricində, kənar, xaric» deməkdir) prinsipi formal məntiqin fundamental prinsipi olan ziddiyyət qanununa üstün gəlir. Amma əslində, bu heç də belə deyil. Hələ Aristotel «Meqara getmək və getmə məyin» eyni zamanda müm ‐ kün olduğu haqda düşünərkən, yazırdı ki, bunlar bir‐birinin əksi olsa da, elə bir sahə var ki, həm bu, həm də o birisi eyni zamanda «möv ‐ cud dur». Və orada ziddiyyət prinsipi işlə mir. O, «Metafizika»da yazırdı ki, həqiqətən, po ‐ ten siyada (mümkün lükdə) eyni bir şey bir ‐ likdə (hər iki) ziddiy yətli şəkildə ola bilər, lakin gerçəklikdə – yox. Aristotel qeyd etməyi lazım bilirdi ki, zid diyyət prinsipini məhdud ‐ laşdır maq lazım dır. O, hesab edirdi ki, vaxt gələcək bu prinsipin etik təyinatı və ədalət sərhəd lərinin müəy yən olunmasında bunu anlayacaq insan tapıla caq dır. Eyni vaxtda həm yalan danışmaq, həm də düzünü demək mümkün deyil, ancaq bunu eyni bir zamanda arzulamaq olar. Və burada bu və ya digər imkanı seçməkdə insan azaddır. Lakin bütün potensialın reallaşdı rılması – bu, artıq başqa fizikadır, onun deyil, qeyri‐Aris‐ totel fizikasıdır (4). XX əsrin əvvəllərində for‐ mal və çoxmənalı məntiq arasında əlaqələrin dərkinə çoxları – ilk dəfə olaraq çoxmənalı məntiq ideyasını əsaslandırmış Polşa məntiqçisi Y.Lukaseviçdən tutmuş lap qeyri‐səlis mənti ‐ qin yaradıcısı Lütfi Zadəyə qədər – müraciət edirdi. Bu məntiqin tarixi barəsində çoxları yazıb, misal üçün, təkcə rus dilində yazılmış əsərlərdən İşmuratov A.T., Karpenko A.S., Popov V.M. və bir çox başqalarının işlərini xatır lamağa dəyər. Fəqət burada başlıcası ondan ibarətdir ki, fənlərarası tədqiqatlar aristotelçi formal məntiqini nə inkar, nə də ləğv edir, əksinə, onu genişləndirir. Klassik məntiqi geniş ləndirərək çoxmənalı məntiq yalnız fən ‐ lər arası axtarışlara, müxtəlif elm nümayən ‐ dələri mövqelərinin toqquşmasına, eyni zamanda onların araşdırmalarda iştirakı və dialo quna imkan yaradır. Bunun üçün əhəmiyyətli olan odur ki, bir məntiqi sistem daxilində klassik məntiqi saxlamaq və eyni zamanda onda zid ‐ diyyətin təsirini məhdud laş dırmaq mümkündür.
Fəlsəfə və tarix böyük fənlərarası qarşılıqlı əlaqələr təcrübəsinə malikdir. Belə ki məsələn, Fukydid irsinə malik olmağa həm fəlsəfə, həm tarix, həm də siyasi elm iddia edə bilər. Eynilə N.Makiavelli ilə bağlı vəziyyət bu cürdür və bu sıranı davam etdirmək olar (9). Fəlsəfəni, hə a təfəkkür haqqında fikir tarixi kimi müəyyən etmək olar, hərçənd R.Rorti bu fikirlə razı olmazdı. Bu qarşılıqlı əlaqələrin bir neçə for ‐ ması var: fəlsəfə tarixi, tarixin fəlsəfəsi, nəzəri tarix və s. Әgər bu problemə məqalə mizin kontekstində yanaşsaq, onda, fikri mizcə, iki fundamental yanaşmanı göstərmək olar: keç ‐ mişdə fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin necə olduğunun təhlilini fəlsəfənin ehtiva etdi yinə əsaslanan tarixi‐fəlsəfi və sözün həqiqi məna ‐ sında, fəlsəfi yanaşmanın özü. Әlbə ə ki, gələ ‐ cəkdə başqa bir tədqiqatda onları inkişaf etdi rəcəyimizi nəzərdə tutaraq məqalədə biz bu böyük problemin yalnız ümumi cizgilərini göstərəcəyik. Tarixi‐fəlsəfi yanaşma Platon və Aristotelin irsinə müraciət etməyi nəzərdə tutur, hərçənd bu, əlbə ə, F.Bekon, R.Dekart və ya məsələn, onların «Təbiətin dialektikası» və s. əsərlərini xatırlayaraq, K.Marks və F.Engels fəlsəfəsinin fənlərarası qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində nəzər ‐ dən keçirilə bilər. Әlbə ə ki, müxtəlif bilik növlərinə öz sahəsini göstərərək, elmlərin Pla‐ ton və Aristotel təsnifatı, mahiyyət etibarilə, onlar arasındakı fərqləri hələlik görə bilmir. 40 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|