“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afət KAMALOVA, AMEA‐nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun əməkdaşı 67 ELM DÜNYASI
Müasir Amerika filosoflarından olan Con Sörl 1932‐ci ildə Kolorado ştatının Denver şəhə ‐ rində anadan olmuşdur. Oksfordda oxuduğu 1950‐ci illərdə məşhur analitik filosoflar olan Con Oustin və Peter Frederik Stravsonun dərs ‐ lərində iştirak etmişdir. Hal‐hazırda da Kalifor ‐ niyada Berkli Universiteti Fəlsəfə kafedrasının professorudur. 1960‐cı illərin ortalarında «azad şəkildə danış hərəkatı» (free speech movement) adlı məşhur tələbə etirazında iştirak etmiş ilk professor olmuşdur. Zehin və dil fəlsəfəsində apardığı tədqiqatlara görə Con Sörl 2000‐ci ildə Jan Nikod və 2004‐cü ildə isə Amerika Milli Humanizm mükafatına layiq görülmüşdür. Con Sörl, əsasən, dil və zehin fəlsəfəsi sahə ‐ sində çox əhəmiyyətli tədqiqatlara imza atmış ‐ dır. Məhz bu yazıda təqdim etdiyimiz «Şüur və Dil» əsəri də dil və zehin fəlsəfəsi sahəsində Sörlün qələmə aldığı məqalələr toplusundan ibarətdir. Kitab müasir elmi‐fəlsəfi arqumentlər çərçivəsində şüur, mən düşüncəsi, ictimai qu ‐ rum lar, niyyət, səbəb və nəticə və s. mövzularını dərindən izah edir. Con Sörl «Şüur və Dil» əsəri ‐ nin girişində analitik şəkildə fəlsəfəyə dair iki sualını belə qoyur: «Mən» anlayışımızı təbiət elmlərindən, xüsusilə fizika, kimya və biologi ‐ yadan əldə etdiyimiz dünya anlayışlarıyla necə bir bütünlük içərisində və tutarlı şəkildə izah edə bilərik?» və «Şüur bütövlükdə nədir və dünya ilə necə münasibətdədir?» Con Sörl XX əsrdə daha çox inkişaf edən analitik dil fəlsəfəsinə sadiq qalaraq bu kimi sualları cavablamadan əvvəl onun analiz edil ‐ mə sinin vacibliyini vurğulayır. Nümunə kimi Sörl məşhur zehin‐bədən problemini bu mövzuda misal gətirir. O bu sualın qoyuluş tərzini, hansı əsas fikirlərə istinad edilərək ortaya atıldığını analiz edir. Ona görə, nə qədər ki zehni struk ‐ turun fiziki strukturlardan ayrı bir ontologiyaya malik olduğunu düşünən XVII əsr fəlsəfi termi ‐ nologiyasını qəbul etməyə davam edəcəyik, problemin həlli çətinləşəcəkdir. Bütün daxili, subyektiv və hissi xüsusiyyətləri ilə şüurun (eynilə həzmin mədənin bir funksiyası olduğu kimi) beyinin bir xüsusiyyəti olduğu başa düşüldükdə problemin fəlsəfi həlli mümkün olacaqdır. Ancaq şüurun beyində necə işlədiyi problemi də bun ‐ dan sonra izah edilməlidir. Bu kontekstdə Sörl, Dekartla başlayan skeptik dəlil və cavabını ciddiyə almanın vaxtının çoxdan keçdiyini vurğulayır. Ona görə XVII əsrdən fərqli olaraq müasir dövrdə biliyin güclü bir əsasa dayan masını isbat etmək gülüncdür. Çünki müasir intellektual‐fəlsəfi atmosferdə ən açıq şey budur ki, bilik gündən‐günə dəyişir. Və biliyin varlığı şübhəli deyildir. Kitabdakı «şüur problemi», «şüurun elmi şə kildə necə tədqiq olunacağı», «şüur», «heyvan zehinləri» və «niyyət və təbiətdəki yeri» adlı ilk beş yazı şüur və niyyət fenomenlərinin dün yanın neçə funksiyaya malik olduğu və anla şılmasına dair mövzuları əhatə edir. Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, Con Sörl heyvan zehinlərindən bəhs edərkən heyvanların da insanlar kimi ağrı və həzz qədər şüur, inanc və arzularla birlikdə bir zehnə malik olduqlarını, ancaq dildən məhrum olduqları üçün zehni quru ‐ luşlarının məhdud olduğu görüşünü müdafə edir. Con Sörlə görə, beyindəki proseslər şüura səbəb olur, ancaq səbəb olduqları şüur substansiya (cövhər) və ya ayrı bir varlıq növü deyil. Şüur sadəcə bütün sistemin daha yüksək mərtəbədəki bir keyfiyyətidir. Kitabda yer alan altıncı «Kollektiv niyyətlər və davranışlar» yazısında Sörl fərd olaraq insa ‐ nın niyyətinin ictimai mühitlə əlaqəsini izah edərək fərdi niyyətin, eyni zamanda sosial aspekt ‐ dən asılı olduğunu və ona təsir etdiyini vurğu ‐ layır. Yeddinci və səkkizinci yazılarında isə zeh nin strukturu psixologiya və sosial elmlər kontekstində tədqiq olunaraq niyyətin də, eyni zamanda ictimai münasibətlərdə praktik və hermenevtik mahiy ‐ yətinə diqqət çəkilir. Doqquzuncu və onuncu yazılarda Oustin və Vitgenşteyn kimi filosofların inkişaf etdirdikləri analitik dil fəlsəfəsinə dair maraqlı fikirlər işlənir. Belə ki Con Sörl özünün məşhur əsəri olan «Nitq Aktları» (Speech Acts) kitabına əsas ‐ lanaraq bu yazılarda «xəbərverici» (constative) və «icraedici» (performative) cümlələr arasındakı fərqi rədd etməkdədir. Burada qeyd olunmalıdır ki, Qərb fəlsəfəsində «xəbərverici» (constative) və «icraedici» (performative) cümlələrin 1950‐ci illərdən etibarən kəşf olunması, pozitivist‐ fizikalist düşüncə tərzinin tərk olumasına səbəb olmuşdur. Belə ki, A.J.Ayerin və bu cərəyana 66 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Dəyərli kitablar Con Сюrl mənsub olan filosofların görüşlərinə görə, yalnız dildəki ifadələr fiziki fenomenlər sayəsində öz təsdiqlərini tapmalıdır. Bu isə dil‐düşüncə əlaqə ‐ sinə böyük zərbə vurmaq deməkdir. Məsələn, dildəki əmr cümlələri, yəni «icraedici» (perfor ‐ mative) cümlələri fenomenlər təsdiqləmir, əksinə bu mahiyyətdə olan cümlələr fenomenləri və dav ‐ ranışları yönləndirir. Təsadüfi deyil ki, bu fikri fəlsəfi aspektdən ilk dəfə təhlil edən J.L.Oustinin əsərinin adı da belədir: «Sözlərlə əşyaları necə yaratmaq olar?» (How to do things with words?) Son dörd yazının ilkində Con Sörl danışma fenomeninin hermenevtik mahiyyətini, ikinci ‐ sində analitik fəlsəfədə şüur və niyyət əleyhinə olan görüşlərin tənqidini, son iki yazıda isə həm nitq aktları, həm də niyyətlilik nəzəriyyəsində zehni həqiqət formalarının olduğunu iddia etməkdədir. Bu məqamda qeyd etməliyəm ki, Con Sörl şüurun mahiyyətini açıqlayarkən təbiət elmləri ilə sosial elmlərin mahiyyətcə fərqini də bu kontekstdə izah edir. Ona görə, təbiət elmləri həqiqətin dünyada immanent olan xüsusiyyət ‐ lərini hər hansı bir müşahidəçidən asılı olmadan mövcud olduğu şəkildə təsvir edir. Buna görə də cazibə qanunu, fotosintez və elektromaqnetik dalğalar tamamilə təbiət elmlərinin mövzula rı ‐ dır. Ancaq hamamda cakuzinin olması, beş dolların varlığı və ya bir stulun var olma kimi xü
susiyyətləri təbiət elmlərinin mövzularına daxil deyil. Qeyd olunan bu əşyalar fiziki xüsu ‐ siyyətlərə malik olsalar da, hamamda caku zinin olması və ya beş dollarlıq pul olma xüsu siy ‐ yətləri ancaq müşahidəçi və istifadəçi lərə bağlı olaraq dəyər qazanır və var olurlar. Məhz Sörl bunu izah edərkən şüurun, eyni zamanda niyyət ilə əlaqəsini də quraraq təbiət elmlə rin dən fərqli olaraq, humanitar‐sosial elmlərin niyyət daşıyan mahiyyətlərini vurğulayır. Bu mənada da hər hansı bir simvol ona simvolluğu aid edən müşahidəçiyə və istifadəçiyə görə simvol sayılır. Ümumiyyətlə, Con Sörl özünün bütün fəlsəfi yaradıcılıq sistemində XVII əsrdən, yəni Rene Dekartla başlayan fəlsəfi dünyagörüşünün müasir dövrdə parçalayıcı mahiyyətinə diqqət çəkərək texniki elmlərdən tutmuş humanitar elmlərə qədər şüur, ictimai münasibətlər, niyyət, dil fəlsəfəsi kimi ciddi elmi‐fəlsəfi mövzuları bu kitabında analitik şəkildə izah edir. Con Sörlün bu kitabda qeyd etdiyi ən əsas məqamlardan biri şüur və beyin əlaqəsinə dair görüşləridir. Belə ki Sörl müasir nevrobiologiya sahəsindəki inkişafı diqqətə alaraq fəlsəfə sahə ‐ sində də bu arqumentlərin tətbiq olunma sına çalışır. Hə a o, beyinin bir mexanizm oldu ğunu və bir prinsip olaraq beynimiz kimi düşüncə və zehni prosesə malik olan süni bir beyin yara ‐ dılmasını mümkün hesab edir. Məhz bu düşüncə tərzi modern fəlsəfədə ciddi müzaki rələrə səbəb olur. Haqlı olaraq bəzi müasir filosoflar düşün ‐ mənin beyini hərəkətə gətirdiyini və əhatə etdi ‐ yini vurğulayaraq, beyindəki neyronların hərə kətinə istinad edilərək həyatın tam olaraq açıqlana bil ‐ məyəcəyini ifadə edirlər. Çünki insanın xarici aləmlə qurduğu münasibət nəticəsində müxtəlif bilik növləri meydana çıxır. Həyatın özü insanın buraya istiqamətlənməsi və anlamaya çalışması sayəsində ona müəyyən biliklər verir. Təfəkkür pro sesi bu baxımdan insanı bir bütovlük çərçi ‐ vəsində qiymətləndirir.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|