Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstixana qazlarının
- Müasir qlobal istiləşmənin səbəbləri
- Kioto protokolu
- Yer atmosferindəki əsas istixana qazları
ilə müəyyən olunmur, o həm də onun vəziy ‐ yətinin ümumi tarixi ilə müəyyən olunur. Məsələn, on il quraqlıq olduqda göl nisbətən quruyur, bitkilər məhv olur və səhralaşmanın sahəsi artır. Öz növbəsində bu şərtlər quraq ‐ lıqdan sonrakı illərdə daha az yağışın yağ ma ‐ sına səbəb olur. Beləliklə, ətraf mühit xarici təsirə reaksiya verdiyindən və əksinə, iqlim özünü nizamlayan prosesdir.
mənin əsas səbəbi olduğu qəbul edilir. Ancaq başqa fikirlər də var, biz bunları aşa ğıda
araşdıracayıq. Hələlik qeyd edək ki, istixana qazları həm də Yerin iqlim tarixini dərk etmək üçün əhəmiyyətlidir. Tədqiqatların nəti cəsinə görə, atmosfer istilik enerjisi ilə qızdıqda yaranan və istixana qazları ilə saxlanan istixana effekti Yer temperaturunu nizamlayan əsas prosesdir. Son 600 milyon ildə karbon dioksi‐ dinin miqdarı atmosferdə təbii geoloji və bi‐ oloji proseslərin təsirindən milyonun 200‐dən 5000‐ə qədər dəyişmişdir. İqlimin dəyişməsinə təsir edən antropogen amillər, əsasən, insan fəaliyyəti ilə əlaqə ‐ dardır, hansılar ki, ətraf mühiti dəyişdirir və iqlimə təsir göstərir. Bəzi hallarda səbəb‐nəticə əlaqələri birbaşadır və iki mənalı deyil, məsə ‐ lən, suvarmanın temperatur və rütubətə təsiri, digər hallarda bu əlaqə elə də aydın görün‐ mür. Hazırda insan fəaliyyəti ilə əlaqədar əsas problemlər bunlardır: yanacağın yandırıl ma ‐ sından atmosferdə CO 2 ‐nin və aerozolun (soyumağa təsir göstərir) artması, sement sənayesi. Torpaqdan istifadə, ozon qatının azalması, heyvandarlıq və meşələrin qırılması kimi digər amillər də iqlimə təsir göstərir. Yanacağın yandırılması 1850‐ci ildən sürətlə artmış, nəticədə, bu müddətdə, atmos ferdə CO 2
artım davam etsə, XXI əsrin sonunda CO 2 ‐nin konsentrasiyası 1850‐ci ilə nisbətən 2 dəfə ar‐ tacaq. Bəzi hesablamalara görə, bu artım, atmosferdə metanın artan konsentra siyası ilə birgə, 2040‐cı ildə Yer temperaturunun 1,4– 5,6 0
Aerozollar, xüsusən sulfatlar, yanacaq yanan zaman havaya atılır və hesab olunur ki, onun zərrəciklərində günəş şüası əks olunur, yəni müəyyən istilik Yer səthinə çatmır və beləliklə, onlar atmosferin soyumasına təsir göstərir. Sement sənayesi atmosferə CO 2 ‐nin atılma ‐ sının intensiv mənbələrindən biridir. Semen ‐ tin kalsi oksid inqrediyentini almaq üçün kalsi karbonat (CaCO 3 ) qızdırıldıqda karbon diok‐ sidi yaranır. Sement istehsalı bütün sənayeyə aid olan proseslərin atmosferə atdığı CO 2 ‐nin
2,5 %‐ni təşkil edir. Torpaqdan istifadə iqlimə əsaslı surətdə təsir göstərir. Suvarma, meşələrin qırılması və kənd təsərrüfatı ətraf mühiti əsaslı surətdə dəyişdirir. Məsələn, suvarılan yerdə su balansı dəyişir. Torpaqdan istifadə sərilmə səthini dəyişdiyindən albedonun qiyməti və bununla da yer tərəfindən udulan günəş şüalarının miqdarı dəyişir. Heyvandarlıq BMT‐nin məlumatına görə, 2006‐cı ildən dünyada atmosferə atılan istixa ‐ na qazlarının 18 %‐ni yaradır. Bu amilə həm də torpaqdan istifadə, yəni otlaqların yaradıl ‐ ması üçün meşələrin qırılması da daxildir. CO 2
dinin 65 və metanın 37%‐i heyvandar lığın payına düşür.
Müasir qlobal istiləşmənin səbəbləri İqlim Dəyişmələri üzrə Dövlətlərarası Eks ‐ pert lər Qrupunun (İDDEQ) 2007‐ci ildəki məru zəsinə görə, iqlim sisteminin istiləşməsi inkarolunmaz faktdır. Bunu hava və okean la rın artan temperaturları üzərində müşahidə lər ‐ dən, qar və buzlaqların ərimə sinin art ma sın ‐ dan, dənizin orta səviyyəsinin qalx masından görmək olar. Temperatur dəyiş məsinin yüzil‐ lik trendi (1906–2005‐ci illər) 0,76‐ya bəra ‐ bərdir. 1856–2005‐ci illər döv rün dəki istiləşmə trendi 1906–2005 yüz illik dəkindən iki dəfə çox‐ dur. Temperaturun art ması bütün en dairə ‐ lərində müşahidə olunur, ancaq o yüksək en dairələrində daha böyükdür. Quru regionlar okeana nisbətən daha sürətlə qızır. Dənizin səviy ‐ yəsinin qalx ması istiləşmə ilə uyğunlaşır. İsti‐ lik genişlənməsi və buzlaqların əriməsindən 1961‐ci ildən dənizin qlobal səviyyəsi ildə 1,8; 1993‐cü ildən isə 3,1 mm qalxmışdır. 61 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Beləliklə, qlobal istiləşmə ideyasının tərəf ‐ darları, yəni, əsasən, İqlim Dəyişmələri üzrə Dövlətlərarası Ekpertlər Qrupu (İDDEQ) atmosferdə karbon və metan qazlarının get ‐ dikcə artması nəticəsində istixana effektinin yaranmasını inkar edirlər. Qeyd edək ki, istixa na effektinin ideyası ilk dəfə 1827‐ci ildə Fransa fiziki Josef Furye tərəfindən veril miş ‐ dir. Belə ki, bu ideyaya görə, müəyyən qazlarla zəngin atmosferin üst qatı yer səthindən istilik şüalanmasına şəffaf olmur, onları troposferdə saxlayır və nəticədə bu qatın temperaturu qalxır. Yerin istilik balansına təsir dərəcəsinə görə əsas istilik qazları aşağıdakılardır: su bu ‐ xarları, karbon qazı, metan və ozon (cədvələ bax). Beləliklə, qlobal İDDEQ və istiləşmə tərəf ‐ darları yuxarıda sadalanan kataklizmaların hamısının səbəbini atmosferdə istixana yara ‐ dan qazların, xüsusən karbon qazının miqda ‐ rının antropogen fəaliyyət nəticəsində art ma sında görürlər (şəkil 3). İDDEQ‐nin hesabatında qeyd olunur ki, atmosferdə istixa ‐ na qazlarının və aerozolun konsentrasi ya sının dəyişməsi, yer kürəsinin bəzi region larında yeni torpaqların intensiv şəkildə mənim sənilməsi iqlim sistemində istilik radiasi yasına, onun udulması və səpələnməsinə təsir göstərir. Və bu da, öz növbəsində, qlobal radiasiya balansını dəyişdirir (müsbət və ya mənfi). Həmin qrupun rəsmi məlumatına görə, 2005‐ci ildə atmosferdə CO 2 ‐nin miqdarı səna ‐ yedən əvvəlki dövrə (1750‐ci ilə qədər) 35 % artmışdır, 280 mln‐1‐dən 379 mln‐1‐ə qədər. Metan (CH 4 ) əhəmiyyətinə görə ikinci istilik qazıdır. Onun konsentrasiyası 1,5 dəfə art ‐ mışdır, 715 mlrd‐1‐dən 1774 mlrd‐1‐ə qədər. Həmin müddətdə azot oksidi (N 2 O) 18 % art ‐ mışdır, 270 mlrd‐1‐dən 319 mlrd‐1‐ə qədər. Bütün istixana qazlarının iqlim sisteminə ra‐ diasiya təsiri +2,63 Vt/m 2 ‐na bərabərdir. Qeyd edək ki, istixana qazının konsentrasiyası mil ‐ yon (mln‐1) və yaxud milyard (mlrd‐1) molekul atmosfer havasında həmin qazın molekullarının sayı ilə ölçülür. İDDEQ‐nin fikrincə, təcili surətdə Kioto protokolu bütün ölkələr tərəfindən ratifikasiya olunmasa və CO 2 ‐nin atmosferə atılması azal ‐ dılmasa, Qrenlandiya və Antarktida buzlaq ‐ ları da daxil olmaqla, Yerin bütün buzları əri yəcək, okeanın səviyyəsi 15–20 metr qalxa‐ caq və bu da London, Sankt‐Peterburq və s. şəhərlərin su altında qalması deməkdir.
qarşı əsas beynəlxalq razılaşdırmadır (1997‐ci ildə razılaşdırılmış, 2005‐ci ildə qüvvəyə min ‐ mişdir), BMT‐nin İqlim Dəyişmələri Çərçivə Konvensiyasına əlavədir. Protokola 160 ölkə daxildir və ümumdünya istilik qazlarının 62 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Qaz Düsturu Payı (%) Su buxarı H 2
36-72 % Karbon qazı CO 2
Metan CH 4 4-9 % Ozon
O 3 3-7 % Yer atmosferindəki əsas istixana qazları (şəkil 3) Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|