Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İqlimin uzunmüddətli proqnozu müm kün ‐ dürmü və AOÜDQM nədir
Rusiya Mərkəzi Aeroloji Stansiyasının əməkdaşı Y.A.Jadinin fikrinə görə, ozonun miqdarının dəyişməsinin səbəbi okean‐atmos‐ fer sistemindəki təbii amillərdir. Ozonun özünün dəyişməsi dövri xarakter daşıyır və hazırda əsrlik norma çərçivəsindədir. İnsan fəaliyyəti təbii proseslərdən xeyli kiçik olduğundan CO 2 ‐nin atmosferə atılması onun ümumi blansını 3–5 %‐dən çox artıra bilməz. Belə ki, sənayedən hər il atmosferə atılan CO 2 6–7 mlrd. ton olduğu halda, ancaq okean tərəfindən udulan və buraxılan CO 2 ‐nin miqdarı 182 mlrd. ton təşkil edir. Burada qeyd edək ki, istiləşmə ideyasının tərəfdarları təbii istiləşməni mif sayırlar. Onların məlumatlarına görə, Günəş aktivliyi üzərində son 28 ildə aparılmış müşahidələr 11 illik sikldə günəş radiasiyası axınının rəqsinin maksimumla minimumu arasındakı fərq 0,08 % təşkil edir və onun istiləşməyə yönəlmiş heç bir trendi müşahidə edilmir. Günəş axınının qlobal atmosferə birbaşa radiasiya təsiri 1750‐ci ildən hazırkı dövrə qədər cəmi 0,12Vt/m2‐dir. Məşhur Amerika fiziki Frimen Dayson deyir ki, qlobal istiləşməyə qarşı aparılan tədbirlər çoxdan elm sferasına daxil deyil, onlar siyasətçilik və spekulyativ biznes xarak‐ teri daşıyırlar. Weather Channel telekanalının yaradıcısı Jon Kolmana görə, «qlobal istiləşmə adlandırılan bu yalan tarixin ən böyük fırıl ‐ daqlarındandır». Onun sözlərinə görə, «bəzi qorxaq və ikiüzlü alimlər ətraf mühiti müxtəlif siyasi məqsədlər xatirinə camaat arasında qlobal istiləşmə illüziyasını yaratmaq üçün hava haqqında uzunmüddətli müşahidələrlə manipulyasiya edirlər. Danimarka iqtisadçısı Byorn Lomborq hesab edir ki, qlobal istiləşmə bəzi mütəxəssis və jurnalistlərin yazdığı kimi təhlükəli deyildir. O deyir: «İstiləşmə möv ‐ zusu qızışdırılmışdır». Professor A.P.Kapit‐ saya görə, kosmik və geofiziki amillər fonunda iqlim dəyişmələrində insanın töhfəsi heç nədir. 2009‐cu ildə kompyuter hakerləri Şərqi İngiltərə Universitetinin poçt serverinə gir di ‐ lər, alimlərin məktublaşmaları cəmiyyətə məlum oldu. Tənqidçilər elan etdilər ki, bu yazışma ‐ lara görə, son illərdə Yer üzərində temperatu‐ run artmadığı nəticəsinə gəlmək olar. Bu məlumat Şərqi İngiltərə Universitetinin İqlim Mərkəzinin xətrinə dəydi, Hedli Mərkəzinin İqlim şöbəsi ilə birgə alimlərə qarşı qoyulan i ihamların əsassız olması haqqında bir neçə məlumat yaydılar. Ancaq 2011‐ci ildə hakerlər tərəfindən yeni oğurlanmış məktublar internet şəbəkəsinə qoyuldu. İqlimin uzunmüddətli proqnozu müm kün ‐ dürmü və AOÜDQM nədir İqlim çox mürəkkəb fiziki sistemdir. O, atmosferlə okean səthinin, dəniz buzlarının, kontinentlərin səthləri və buzlaqlarının və həm də biosferin qarşılıqlı təsiri ilə formalaşır. Bu qarşılıqlı təsirlər nəticəsində iqlim sistemi ‐ nin özündə zaman miqyası, bir neçə həftədən on və yüz illərə qədər dəyişən, mürəkkəb təbii rəqslər yaranır. Sistem günəş radiasiyası axı ‐ nının dəyişməsi, vulkan püskürməsi zamanı atmosferə qaz və aerozolların atılması kimi təbii təsirlərə məruz qala bilər. Nəhayət, son məlumatlara görə, insanın fəaliyyəti iqlimə xeyli təsir göstərir. Belə mürəkkəb sistemi anlamaq və onun dəyişməsini proqnozlaşdırmaq üçün atmosfer və okeanın ümumi dövranının qlobal mode ‐ lindən (AOÜDQM) istifadə edirlər. Belə model ‐ lərlə hesablamalar nəhəng hesablama resurs ları tələb etsə də, hələlik onlara alternativ yoxdur. Müasir AOÜDQM iqlimin dəyiş məsinin əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirsə də, onlar ayrı‐ayrı rayonların iqlimini və onların dəyiş ‐ mələrini kifayət qədər keyfiyyətli hesablaya bilmədiyindən onların sonrakı təkmilləşməyə ehtiyacı vardır. Bundan əlavə, model orta qiymətləri dəqiq ver məklə yanaşı, ekstremal hallar bizim həyata və təsərrüfat fəaliyyətinə güclü təsir göstərdi yindən, havanın ekstremal rejimlərinin təkrar lanma dəyişkənliyini də dəqiq verməlidir. İqlimin gələcək dəyişmələri üçün AOÜDQM ilə alınmış proqnostik qiymətləri nə dərəcədə etibarlı saymaq olar? Belə hesablamalarda əsas iqlimyaradıcı prosesləri təsvir edən tən ‐ liklər bir neçə on ilə və yaxud yüz ilə inteq ‐ rasiya olunur. Bu səbəbdən sistematik səhv lər 65 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 yaranır və onlar da proqnozun dəqiqliyinə təsir göstərir. Onların içərisində ən əhəmiy yətliləri aşağıdakı səbəblərdən ola bilər. Birincisi, dünya cəmiyyətinin texnoloji inki ‐ şaf tendensiyasını və ətraf mühitin dəyiş mə si ni böyük dəqiqliklə uzun müddətə qiy mətlən ‐ dirmək mümkün olmur. Bunun nəticəsi kimi də atmosferdəki istixana qazları nın və aero‐ zolun konsentrasiyasının dəyişmə sini qiymət ‐ lən dirmək çətinləşir. İkincisi, müasir AOÜDQM‐lər nisbətən kiçik zaman ayırdedicinə malik olduğundan və qlobal və regional iqlimin antropogen təsirə həssaslığını müəyyən edən vacib iqlim proses ‐ lərini yaxşı təsvir etmədiyindən, kifayət qədər kamil deyillər. Şərh‐xülasə Beləliklə, yuxarıda təqdim olunmuş məlu ‐ mat lara görə, qlobal istiləşmə probleminə elmi nöqteyi‐nəzərdən yanaş dıq da sual çıxır: doğrudanmı, istiləşmə baş verir? Nə qədər təəccüblü olsa da, bu adi suala bir mənalı şəkildə cavab vermək olmur. Şübhəsiz, qlobal istiləşmənin xeyrinə olan çoxlu sayda sanballı faktlar mövcuddur, ancaq onların heç biri yüz faiz inandırıcı deyildir, hər birinin bir «əmması» vardır. Әn vacib fakt son 150 ildə temperaturun 0,7 0 C artma sıdır, hansı ki, iqlim normalarına görə az kəmiy yət deyildir. Bu‐ radaca həmin artımın daimi (davamlı) olmadı ‐ ğını qeyd etmək lazım dır: yəni göstərilən müddətdə iki isti ləş mə və sonra soyuma sikli müşahidə olunmuş, üçüncü istiləşmə 1970‐ci ildə baş lamış və hələ davam edir. Belə tempera ‐ tur dalğalarının mövcudluğu bizi bir qədər ehti yatlı olmağa çağırır, ona görə ki, sənaye tullantılarının həcmi fasiləsiz (daimi) artmış ‐ dır və bunu məşhur «xokkey klyuşkası» (yuxa ‐ rıdakı qra fikə bax), İngiltərədə «sənaye inqi labı» döv ründə atmosferdə karbon qazının konsen ‐ trasiyasının sıçrayışla artması təsdiq edir. İqlimin istiləşmənin xeyrinə olan əlamət ‐ lərindən biri buzların əriməsidir. Hazırda ən çox əriyən dağlardakı buzlaqlardır, ancaq planetar miqyasda dağ buzlaqlarında buzlar elə də çox deyildir. Әn sanballı fakt Yer örtüyü buzlarının səkkiz faizini təşkil edən Qren‐ landiya buzlağının əriməsidir, son yarım əsrdə onun qalınlığı on dörd metr azalmışdır! Ark‐ tika dəniz buzları da son əsrin axırıncı iyirmi ilində öz sahəsinin iyirmi faizini itirmişdir. Antarktidanın şelf buzlaqları da hiss olunacaq dərəcədə əriyir. Amma vacib odur ki, Antark‐ tida şelf buzları təkcə ərimirlər, belə görünür ki, hə a artırlar (akademik Dobret sov). Hələlik biz bilmirik, o nə qədər intensiv artır, ancaq mümkündür ki, bu artım bütün yer kürəsindəki istiləşməni kompensasiya edə bilər. Beləliklə, yuxarıda sadalanan faktlardan heç biri birmənalı şəkildə Yerin bu və ya digər regionunda müşahidə olunan istinin, həqiqə ‐ tən, qlobal və həqiqətən, davamlı olmasını, lokal və müvəqqəti olmadığını təsdiq etmir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir iqlimşünaslıqda qlobal istiləşmə probleminə bir neçə yanaşma vardır və onlardan əksəriy ‐ yəti həlledici rolu karbon qazına, onun texno‐ gen mənşəyinə verirlər. Karbon qazının rolu nun olmadığını deyib, üstünlüyü günəş və aerozol nəzəriyyələrinə çevirənlər də vardır. Bəzi nü‐ fuzlu alimlər iqlimin dəyişmə sinin əsas səbəbini okean‐atmosfer siste min dəki avto ‐ rəqs lərdə görürlər. Nəhayət, qlobal istiləş mə ‐ nin olmadığına inandırmaq istəyən orijinallar da vardır və o maraqlıdır ki, onların da ciddi arqumentləri mövcuddur. Әn çox diskussiya obyekti olduğundan, sonda atmosfer qazlarının yaratdığı istilik effektinə bir də baxaq. Özlüyündə istilik qaz ‐ ları Yer üçün çox böyük müsbət əhəmiyyət kəsb edir: onsuz Yerin orta temperaturu müs ‐ bət on beş dərəcə yox, mənfi on səkkiz dərəcə olardı. İstixana effektindən danışanda əsas is‐ tixana qazının karbon qazı deyil, su buxarı olduğu az yada salınır və ya heç qeyd olun‐ mur. Su buxarının istixana effekti o biri qaz ‐ ların hamısının payından xeyli çoxdur, o bütün istixana effektinin altmış faizini verir. Bəzi tədqiqatçılar bu faizi səksənə qaldırır. Karbon qazı bu prosesdə xeyli geridə qalır və ikinci yerdə durur. Bu qaz həmişə dövran ‐ dadır: fotosintez prosesində su və yerüstü bitki örtüyü tərəfindən udulur, bitki qalıqları çürüdükdə isə atmosferə qayıdır. Və yanacaq
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|