Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси
Yüklə 2,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси BÖYÜK İNQİLABÇI HEYDƏR XAN
Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси armyalar dairəsi, astrulyabiya (Əstralab), yer və göy kürə mücəssiməsi və sairə olmuşdur. Bu rəsədxanada ulduzların, səyyarələrin müşahidəsindən başqa, böyük hesablama işləri aparılmışdır. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, Marağa rəsədxanasında qədim Yunan alim- lərinin əsərləri tədqiq edilmiş və onların barəsində bir çox şərhlər yazılmışdır. Marağa rəsədxanasının şöhrətini artıran əsər burada tərtib olunmuş “Zic ilxani” adlı kitab olmuşdur. Bu zic o vaxtda qədər mövcud olan ziclərdən ən mükəmməl olmuşdur. Bu zic iki yüz il müddətində bütün dünyada yeganə düzgün bir zic sayılmışdır. “Zic Uluğ bəy” tərtib olunduqdan sonra həmin zic tarixi bir əsər halına keçmişdir. “Zic ilxani” 1270 miladidə hazır olmuşdur. Bu, latın dilinə tərcümə olunub 1652 – ci ildə Londonda nəşr edilmişdir. Nəsrəddin Tusi 1274-cü ildə vəfat etmişdir. Rəsədxananın ən faydalı iş dövrünü 1259-cu ildən 1274- cü ilə qədər hesab etmək lazımdır. Nəsrəddin sonra rəsədxanaya rəhbərlik işi onun oğluna keçmişdir. Bundan sonra rəsədxananın fəaliyyətində görünür ki, görkəmli bir iş olmamışdır. Hulakulərdən olan Qazan xan 1300 –cü (miladi) ildə rəsədxananı görməyə gəlmişdir. Bir neçə il ondan sonra rəsədxana bərbad olmuşdur. Məlum oldığı üzrə Qazan xan Təbrizdə xəstəxanalar açdırdığı kimi bir rəsədxana dəxi tikdirmişdir. Haqqlı olaraq fərz edə bilərik ki, Marağa rəsədxanasının alt və kitabları Təbrizdəki Qazan xan rəsədxanasının əsas əmla- kını təşkil etmişdir. Beləliklə 40 ildən çox fəaliyyət göstərən Ma rağa rəsədxanasının varlığına son qoyulmuşdur. Marağa rəsədxanasının tək islam şərqində deyil, bütün bəşər mədəniyyəti üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Marağa rəsədxanasının yetişdirdiyi astronomlar (münəccimlər) dünya- nın hər tərəfinə yayılmış və astronomik biliklərini yeni-yeni nə- 192 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси sil lərə şifahi və yazılı surərdə çatdırmışlar. Marağa rəsədxana- sının yetişdirdiyi alimlərin Çinə qədər getmələrini və orada on- ların elmi təsir və təlimlərinin 13-cü əsrdən 17 -ci əsrə qədər davam etməsini göstərmək kifayətdir. H. Məhəmmədbəyli Fizik – riyaziyat elmləri namizədi (1946 – cı il 10, 38, 39) 193 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси BÖYÜK İNQİLABÇI HEYDƏR XAN İranın tarixi inkişafında İran Azərbaycanı həmişə qabaqcıl və tərəqqipərvər rol oynamışdır. O İrana bir sıra böyük dövlət xadimləri və görkəmli inqilabçılar-demokratlar vermişdir. İrandakı ən görkəmli vətənpərvərin çoxusu Azərbaycanın yetişdirmələridir. Azərbaycanlı inqilabçılar – demokratlar arasında Heydər xan görkəmli yerlərdən birini tutur; O, xalq arasında “Heydər Əmioğlu” təxəllüsü ilə məşhurdur. Alovlu vətənpərvər, qorxmaz inqilabçı olan Heydər xan İrandakı inqilabi- demokratik hərəkatda lap gənc yaşlarından fəal surətdə iştirak etməyə başlayır. Minlərlə azərbaycanlı kimi, Heydər xan da öz vətənini tərk edib iş axtarmaq dalınca getməyə məcbur olmuşdu. O, uzun illər xarici ölkələrdə dolaşmışdı. Lakin bu illər Heydər xan üçün boş keçməmişdi. Ağıllı və fərasətli olan Heydər xan xarici ölkələrə gedəndən sonra orada işləməklə bərabər oxumaqla da məşğul olmuş və texniki təhsil əldə etmişdi. Xarici ölkələrdəki şərait Heydər xanın dünya görüşünün yaranm asına böyük təsir göstərir və o, yetişmiş inqilabçı – de- mokrat olur. Heydər xan yəqin edir ki, İranın iqtisadi və siyasi inkişafı üçün əsas şərtlərdən biri ölkədə demokratik üsuli-ida- rənin yaranmasından və İranın xarici imperialistlərin əsarətindən xilas olmasından ibarətdir. 1907-1911- ci illərdə İranda əmələ gələn məşrutə uğrunda mübarizə hərəkatı Heydər xanı Tehranın irticaçı üsuli-idarəsinə qarşı fəal mübarizəyə cəlb edir. Xalqın Qacar zülmünə qarşı mübarizə apardığı dövrdə Heydər xanı səngərlərdə, mübarizə meydanlarında və düşmənin arxasında görmək olardı. Heydər xanın texniki savada malik olması ona böyük yardım göstərirdi. O, çox tez əl bombaları hazırlamağı öyrəndi. Bu 194 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси bombalar xüsu si tapşırıqları yerinə yetirən mücahidlərin silahlanması üçün lazım olurdu. Heydər xanın özü Məhəmməd Əli şahın həyatına edilən sui- qəsddə şəxsən iştirak etmişdir. Məhəmməd Əli, Qacar nəs- linin axırıncı və ən mənfur şahlarından biri idi. Xalq ona nifrət edir di, çünki o, nəinki atası Müzəffərəddin şahın verdiyi məh- dud məşrutəni ləğv etmişdi, həmçinin ölkəni istədiyi kimi xarici imperialistlərə satmışdı. Odur ki, xalqın gözündə daha da mənfur idi. Məhəmməd Əli İran xalqına qarşı apardığı mübarizədə təzar rusiyasının və ingilislərin köməyinə arxalanırdı. Onun əmrilə təzar polkovniki Liyaxov 1908 – ci ildə İran məclisini topa tutmuşdu. Heydər xan xalqı zülmdən qurtarmaq üçün Məhəmməd Əli şahı öldürməyi qərara alır. Az keçmədən o, öz niyyətini hə- ya ta keçirir və hazırladığı bombanı Məhəmməd Əli şaha atır. La kin bu iş baş tutmur. Partlayan bomba şaha heç bir zərər yetirmir. İşin belə baş tutmamasına baxmayaraq, şaha edilən qəsd Teh ran irtica dairələrində böyük təsir oyatdı. Məhəmməd Əlini müdafiə edən xaricilərdə çox narahat olmağa başladılar. “Heydər xan Bombi” ləqəbini alan Heydər xan artıq Təzar (Çar hökuməti-P.M.) konsulları tərəfindən ciddi nəzarət altına alınır. Onun haralara getməsi və Tehranda olması haqqında Peterburqa təcili xəbər verilir. Təzar sifarətxanasının nümayəndəsi Heydər xanın Tehrana gəlməsi haqqında 1908-ci ildə Peterburqa belə bir teleqraf göndərir: “Məşhur Heydər xan Bombi bu gün Tehrana gəlmişdi və şəhərdə gizlənməkdədir”. Bütün bunlar 1907-1911- ci illərdə ki İran inqlabı dövründə Heydər xanın nə dərəcədə böyük rol oynadığını göstərir. İranda məşrutə uğrunda mübarizə hərakatının məğlub ol- ması və irtica qüvvələrinin qalib gəlməsi nəticəsində Heydər xan başqa demokratlarla birlikdə xarici ölkələrə getməyə məcbur oldu. 195 Yüklə 2,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|