ŞİRİn bünyadova

 
275 
 
nüfuzundan istifadə etməyi zəruri sayır. Bu məsələ “Səyahətnamə” 
əsərində öz əksini tapıb. Evliya Çələbi Təbriz xanının yanında olar-
kən necə qarşılandıqlarını təsvir etmişdir. O yazır ki, “... xan yerin-
dən qalxıb “Səlamü əleykum” dedi. Çünki əski Əcəm adəti belədir 
ki, otağında oturan ev sahibi içəri girən müsafirə salam verir. Daha 
əvvəldən qanunları bildiyimə görə, “Vəəleyküm  səlam, şanı böyük 
xanım”-dedim.  Ardınca  sıra  Mustafa  paşa  ağasına  gəlincə,  ona  da 
salam  verildi.  O  da  salamı  aldı.  Və  hər  birimiz  Təbriz  divanxa-
nasında yerimizi tutduq... xana həddindən çox lütfkarlıq, itaətkarlıq 
göstərib xoş rəftarla yarınmağa çalışdım” (45, 94). 
Sözlərinə davam edərək müəllif qeyd edir ki, xana salamlar və 
cəvahirli xəncərlə yanaşı, iki cins at göndərildiyini bildirdikdə, Təb-
riz  xanı  qiymətli  daşlarla  bəzədilmiş  xəncəri  divan  əhlinə  göstərib 
kəmərinə taxdı və bərbəzəkli yüyən və gəmli, yəhərli, qayışlı, köh-
lən atları görüb sevindi və dedi ki, haqq bərəkət versin... və nəhayət 
atları  minib  bir  neçə  dəfə  dolaşdı.  Bu  görüşdə  Evliya  Çələbigilə 
ziyafət hazırlandı. Ziyafətdə Evliya Çələbi xandan xahiş edir ki, “bu 
bədbəxt xanı da, zəncirli olsa da, yeməyə çağırın”. Evliya Çələbinin 
xahiş etdiyi adam Urmiya xanı idi ki, o, Təbriz xanının dediklərini 
yerinə yetirə bilmədiyinə görə qandallanıbmış. Evliyagil bu mənzə-
rəni görüb çox məyus olurlar. Şah qonağının sözünü yerə salmır və 
“İran torpağı qanununda bu, mümkün deyildir”- desə də, istər-istə-
məz  qonağın  xahişini  qəbul  edir.  Bu  fakt  onu  göstərir  ki,  qonağın 
qəlbini qırmaq olmaz, onun ricası nə qədər qəbuledilməz və ümumi 
qanuna zidd olsa belə, onu nəzərə almamaq və qulaqardına vurmaq 
özü  də  bir  o  qədər  qonaqpərvərlik  adətinin  qaydaldarına  ziddir. 
Deməli, qonaq xahişi hər şeydən üstündür (45, 96).  
 
Evliya Çələbigil qonaq qalacaqları yerə getdikdən sonra Təbriz 
xanından  onlara  “bir  yuvarlaq  güləbətinli  yastıq,  beş  dəst  gecə 
geyimi, güləbətinli yorğan, üç yüz quruş, bir boğça, əlbisə (paltar), 
ənbər (ətir) və bir qara mil-mil əcəm atı hədiyyə gəldi” (45, 97).  
Müəllifin  məlumatlarında  “konak”  (dayanacaqlarda  müsafirlər 
və  onların  miniklərinin  və  yüklərinin  yerləşdirilməsi  üçün  tikilmiş 
xüsusi  binalar)  və  “karvansaray”  (mehmanxana  tipli  yaşayış  üçün 

---

 
276 
 
nəzərdə  tutulan  binalar)  sözlərinə  də  rast  gəlmək  mümkündür  (45, 
138-139). 
Ş.Bidlisinin məlumatlarından aydın olur ki, parça alverilə məş-
ğul olan tacirlərin özlərinə məxsus böyük olmayan karvansarayları 
mövcud  idi  (13,  109).  Ötəri  deyilmiş  bu  ifadə  bizə  belə  bir  fikri 
söyləməyə  əsas  verir  ki,  karvansaraylar  ayrı-ayrı  sahələrlə  məşğul 
olan tacirlərə  məxsus olurdu. 
M.Nemətova qeyd edir ki, Bakı-Şamaxı yolu üzərində yerləşən 
Perekeşkül  kəndi  yaxınlığındakı  XIX  əsrdən  etibarən  əhəmiyyətini 
itirib  qaraçıların  vaxtaşırı  sığındığı,  məhz  buna  görə  də  yerli  əhali 
tərəfindən  «Qaraçı karvansarası» adlanan   «karvansara daxili plan-
laşmasına görə üç hissəyə bölünür. Mərkəzdə uzunsov həyət yerləş-
mişdir ki, bundan şimalda yerləşən üçdə bir hissəsi çatma daş tağ-
tavanla örtülmüşdür. Yan hissələr simmetrikdir. Bunların şimalında 
yerləşən üçdə iki hissəsi ortadan yardımçı çatma tağla iki yerə bö-
lünür. Bu hissələrin heyvanlara məxsus tövlələrdən ibarət olduğuna 
şübhə  yoxdur.  Çünki  buranın  gen  və  hündür  çatma  tağlı  qapıları 
yalnız  heyvanlara  məxsus  ola  bilər.  Yan  bölmələrin  qalan  üçdə  bir 
hissəsi  iki  otaqdan  və  onların  qarşılarındakı  dar  artırmalardan 
ibarətdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz həmin dar pəncərələr bu otaqlara 
aiddir. Bu otaqlar karvan sahiblərinə xidmət üçün düzəldilən qonaq 
otaqlarıdır» (5, 98). Təkcə İçərişəhər ərazisində müxtəlif karvansa-
rayların olması onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan orta əsrlərdə 
gediş-gəlişin  çox  geniş  olduğu  diyardır  və  buraya  müxtəlif 
yerlərdən qonaqlar gəlirdilər. 
Məlumdur  ki,  orta  əsrlərdə,  islam  dininin  geniş  yayıldığı  bir 
dövrdə  bütün  müsəlman  ölkələrində  şəriətdə  əks  olunmuş  məcburi 
davranış  qaydalarına  riayət  olunmuşdur.  Ən  müxtəlif  səpgili  və 
geniş  məsələləri  əhatə  etməklə,  şəriətdə  insanların  həyat  tərzini 
müəyyənləşdirən  məsələlər  də  öz  təcəssümünü  tapmışldır.  Bu 
baxımdan bir sıra qaydalara riayət edilməsi zəruri sayılmışdır. 
Azərbaycanda  da,  bir  sıra  müsəlman  ölkələrində  olduğu  kimi, 
şəriətdə təqdir olunan qaydalar hökm sürmüşdür ki, bu da bilavasitə 
qonaqpərvərlik  zamanı  özünü  göstərir.  Məsələn,  şəriətə  görə 

---

 
277 
 
“yeməkdən qabaq və  yeməkdən sonra  əllər  yuyulmalı və dəsmalla 
silinməlidir.  Həm  də  Qərbdən  fərqli  olaraq,  müsəlman  Şərqində 
qonaqlar  əl  yumaq  üçün  xüsusi  otağa  və  ya  guşəyə  çəkilmirlər, 
məhz  süfrə  başında  əyləşən  qonaqlara  zərif  qabda  su  və  ləyən 
gətirirlər.  Süfrə  başında  oturmazdan  əvvəl  əl  və  üz  yuyulmalıdır. 
Qonaqlar  yerlərindən qalxmadan əllərini  yuyurlar. Etikaya görə, əl 
yumaq  qaydası  belədir:  qonaqların  birincisi  əlini  yuyandan  sonra 
növbə  ondan  sağ  tərəfdə  oturan  qonağa  çatır.  Beləliklə,  onların  
hamısı    növbə  ilə    əlini    yuyur.  Yeməkdən  sonra  da  aftafa-ləyən 
gətirilir.  Yeməkdən  əvvəl  əlini  axırıncı  yumuş  qonaq  yeməkdən 
sonra  əlini  birinci  yuyur.  Bir  qayda  olaraq,  qonaqların  əlinə  suyu 
xidmətçi,  yaxud  ev  sahibinin  yetkinlik  yaşına  çatmayan  qızları  və 
ya  oğulları  tökürlər.  Xüsusi  hörmət  əlaməti  olaraq  fəxri  qonaqlara 
suyu  ev  sahibinin  özü  gətirir.  Burada  sinfi  etika  öz  ifadəsini  tapır. 
Yüksək  vəzifəli  kübar  özündən  aşağı  zümrəyə  mənsub  adamın 
evinə  qonaq  gəlmişdirsə,  onun  əllərini  yuması  üçün  suyu  ev 
sahibinin özü gətirir. Ev sahibi hamıdan əvvəl yeməyə başlamalı və 
hamıdan sonra yeməkdən əl çəkməlidir. Yeməyə başlamazdan əvvəl 
Allahın  adını  çəkib  “bismillah”  deyirlər.  Əgər  süfrəyə  müxtəlif 
xörəklər gətirilirsə, hər dəfə Allahın adı ayrıca çəkilir” (46, 129). 
Qaydadır  ki,  başqalarına  nisbətən  süfrədən  çox  tez  əl  çəkmək 
olmaz, digər qonaqlar da yeyib qurtarana qədər səbr edib gözləmək 
lazımdır. Əgər başqaları əlini çəkibsə, mütləq digərləri də ac olsalar 
belə, əllərini süfrədən çəkməlidirlər. Qonaq yanında yaxşı davranış, 
mövcud  şəraiti  düzgün  qiymətləndirmək,  mehmana  layiq  olduğu 
səviyyədə  qulluq  göstərmək,  vəziyyətin  incəliklərini  duymaq  ev 
sahibinin üzərinə düşən məsuliyyətdir. Hər yerdə və bütün hallarda 
qonaqa  böyük  hörmət  edilir,  onun  istək  və  arzuları  nəzərdən 
qaçırılmır.  Bu  xüsusiyyət  hamı  tərəfindən  icra  olunan  adət  şəklinə 
çevrilmidi.  
1602-1604-cü  illərdə  Şah  Abbasın  dövründə  alman  imperatoru 
II  Rudolf  tərəfindən  təyin  olunmuş  səfir  Kakaşın  katibi  Tektander 
şahın  yanında  qonaq  olarkən  süfrə  açıldıqdan  sonra  oraya  dəvət 
olunanlara, ilk növbədə, hərəyə növbə ilə su verildiyini qeyd etmiş-

---