Sirtqi bo`lim ta'lim sohasidagi tadqiqotlar va innovatsiyalar

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Ma’rufov Z. M. “O’zbek tilining izohli lug’ati”. – M, 1981. B. 276
   
2. 
   Die wichtigsten Anreden klipp & klar: Wie Sie Doktoren, Adelige und Würdenträger korrekt anreden. Anreden und Anschriften 2011.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasining orden va medallari. Harbiy unvonlar va ularni farqlash belgilari. http://tashabbus.com/
   
4. 
   Tohir Malik. Alvido bolalik. – T.: 1989. B.70
   
5. 
   O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Birinchi jild. T.: 2000 yil
   
6. 
   To’xtaboyev X. Mungli ko’zlar. – T.: Yangi asr avlodi, 2013. B. 240
   
7. 
   Xaydarova Dildora. Appeal as a basis of communication culture // Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. – 2021. – T. 11.. – N 11. – C. 11. 812-815
   
8. 
   D. Haydarova . Application forms in non-native languages and their peculiarities (on the example of Usbek, Russian, English, German and French. International Scientific Journal ISJ Theoretical & Applied Science Philadelphia, USA
   
9. 
   Haydarova D. Application forms in usbek and german languages //Chief Editor
   
10. 
    Xaydarova D. Some features of application forms in usbek and geman language // European Journal of Humanities and Educational Advancements. 2022/10/8. 187-189
    
11. 
    Dildora. Haydarova. Reasons for the emergence of enlightenment literature in germany // American Journal of Pedagogical and Educational Research. 2023/4. 422-425
    

MUROJAAT ATAMALARINING TIL VA MADANIY XUSUSIYATLAR BILAN BOG’LIQLIGI
FarDU nemis tili o’qituvchisi
D. Xaydarova

Ingliz va nemis tili va madaniyatidagi murojaat atamalarining umumiy xususiyatlari mavjud. Amerika va Koreya madaniyatlarida murojaat atamalari aloqador ijtimoiy tarmoqdagi suhbatdoshlar o’rtasida mavjud bo’lgan ijtimoiy ma’noni va ma’ruzachilarning o’zini-o’zi taqdim etishini, shuningdek, murojaat qiluvchilarni aniqlashni aks ettiradi.

Murojaat atamalarining ot iborasidagi tarkibiy qismlarning tartibi ko’rib chiqilayotgan ikki tilda teskari bo’lishi bejiz emas. Lingvistik jihatdan tartib har bir tilning asosiy so’z tartibi, ingliz tili uchun Subjekt+Fel+Objekt va koreys tili uchun Subjekt+Objekt+Fel (o’zbek tili uchun ham) bilan korrelyatsiya qilinadi (yoki lingvistik universal xususiyatlar bilan bashorat qilinadi). Madaniy jihatdan, tartib koreys madaniyatining umumiy kognitiv uslublari bilan bog’liq.
Koreys tilidagi joylashuv iborasi eng katta joylashuvdan boshlanadi va asta-sekin kichikroq joylarga o’tadi va vaqtinchalik ibora yuqorida ko’rsatilgandek umumiy vaqtdan ma’lum vaqtga o’tadi. Ega so’z birikmalarida faqat mumkin bo’lgan tartib egadan egaga o’tadi, ingliz tilidan farqli o’laroq, bu mening sumkamdagi kabi egadan oldin ega bo’lish mumkin.
Kognitiv uslublar bilan bog’liq bir qancha tadqiqotlar (masalan, Maers 1982, Lingenfelter va Maers 1986, Kohls 1984, Paredes va Xepbern 1976) orasida Maersning asosiy qadriyatlar tizimi ikki madaniyatni bir-biriga qarama-qarshi qo’yish uchun tanlangan.
Albatta, hech bir madaniyat o’zining barcha a’zolari orasida o’z qadriyatlarida bir xil emas. Amerika madaniyati odamlarning ham dixotomist, ham yaxlit turlarini o’z ichiga oladi, lekin u koreys madaniyatiga qaraganda ko’proq dixotomist bo’ladi. Shunday qilib, ikki madaniyatdagi qadriyatlarni guruhlash juda soddalashtirilgan deb qarash kerak. Madaniyat va uning tili o’rtasida qandaydir bog’liqlik borga o’xshaydi. Xalq tili so’zlovchilarning fikrlash uslubiga va ularning kognitiv uslubiga ta’sir qiladi va aksincha. Men ikkala tilni ham, fikrlash tuzilmalarini ham har doim o’zgarib turishini his qilaman, ammo o’zgarishlar qanchalik kichik bo’lmasin. Shu sababli, ko’pchilik bu til so’zlovchilarning kognitiv uslubiga ta’sir ko’rsatadigan til deb taxmin qilgan bo’lsa-da, men boshqa imkoniyatni ham ko’raman, ya’ni odamlarning kognitiv uslubi ko’p yillar davomida ularning lingvistik tuzilishiga asta-sekin ta’sir qiladi. Shunday qilib, men til va uning so’zlovchilarining kognitiv uslubi o’rtasidagi munosabat o’zaro bog’liq deb taxmin qilaman.
An’anaviy Koreya jamiyatida shaxs o’ziga xos (yoki) noyob inson sifatida emas, balki birinchi navbatda ijtimoiy tarmoq a’zosi sifatida qaraladi. Koreyslar odatda guruh, oila va mamlakatni shaxsdan ustun qo’yishadi. Ushbu turdagi yaxlit (global) yo’nalish tilda bir necha jihatdan namoyon bo’ladi. Koreys tilining boy sharaf tizimi, nutq darajalari, keng murojaat va ma’lumotnomalar, shu jumladan qarindoshlik atamalari va unvonlari mavjudligi madaniyatning holizm, obro’-ehtibor va maqsad sifatida shaxsga yo’naltirilgan asosiy qadriyatlarini ko’rsatadi.
Murojaat va ma’lumotnomada familiya (guruh) shaxsning ismidan oldin keladi. Boshqa tomondan, individuallik guruh o’ziga xosligidan ko’ra qadrlanadigan Amerika madaniyatida shaxsning ismi kirishda munosabatlardan ko’ra muhimroqdir va berilgan ismlar familiyalardan oldin keladi.
Amerika madaniyati ism va koreys madaniyati unvon va familiyaga qaratilganligini umumlashtirishimiz mumkin bo’lsa-da, yosh, ijtimoiy mavqe, xalq tili va qarzga olingan unvonlar va qarindoshlik kabi to’g’ri tanlovga ta’sir qiluvchi murakkab sotsiolingvistik omillar mavjud. Murojaat ishlatilishida olmoshlar va otlar orasidagi funksional yuklama ikki tilda har xil. Amerika ingliz tilida "siz" har qanday suhbatdosh uchun qo’llanilsa, koreyscha murojaat tizimidagi olmoshlar asosan bolalarga murojaat qilish bilan chegaralangan ancha kichikroq funktsional yukga ega. Murojaatning ot shakllari koreys tilida murojaatning “bog’langan” va “erkin” (vokativ) shakllari sifatida ham qo’llaniladi. Kuch va birdamlik omillari bilan unvonlar, ism va familiyalarning yagona ierarxiyasi koreys murojaat tizimi uchun juda sodda deb hisoblanadi. Ingliz tilidan familiyalar (Mr. Kim) va teknonymy¹⁵ (Chulsu’s daddy – Chulsuning dadasi) bilan olingan olmoshlarning qo’shimcha ierarxiyasi keltirilgan. Bu tarozilar asosan kuch omilini, ayniqsa yoshni aks ettiradi. Birdamlik omili koreyscha murojaat atamalarida juda tez aks etmaydi, chunki koreyslar dastlabki foydalanish shartlarini saqlab qolishadi.
Bundan farqli o’laroq, ingliz tilidagi murojaat atamalari yaqinlik darajasi oshgani sayin sarlavha - familiyadan ismga o’tishga moyil. Murojaat atamalarida tashkil etuvchi tartib har bir tilning asosiy so’z tartibi bilan bog’liq:
Familiya - Berilgan ism - Koreys tili uchun unvon tartibi va Sarlavha - Berilgan ism - Amerika ingliz tili uchun familiya tartibi. Bu qarama-qarshi tartib har bir madaniyatning kognitiv uslubi bilan ham bog’liq: yaxlit koreys madaniyati uchun makrodan mikro-tartibga va individualistik va dixotomistik Amerika madaniyati uchun mikro-makro-tartibga. Murojaat atamalaridan to’g’ri foydalanish tarjima va nutqda muhim ahamiyatga ega. Manba tilidagi murojaat shakli ko’pincha yaxshi, idiomatik tarjimada sozlanishi kerak.
Murojaat atamasidagi tarkibiy qismlarning tartibini o’zgartirishdan tashqari, yanada tubdan tuzatish kiritish kerak bo’lishi mumkin. Ingliz tilidagi matndagi ism koreyscha kabi maqsadli tilda familiya va unvonga o’zgartirilishi kerak bo’lishi mumkin. Yoki suhbatda siz olmosh "ona" va "Xonim" kabi otlar bilan tarjima qilinishi mumkin. Nutq shartlari syujet tuzilmasida adresat kuchining o’zgarishini aks ettirishi mumkin.
Bolalar uchun "Noshukur yo’lbars" hikoyasida tuzoqqa tushgan yo’lbars birinchi navbatda sayohatchiga yordam so’rab murojaat qiladi. Erkakning yordami bilan tuzoqdan chiqib, yo’lbars uni chol deb ataydi, bu juda kamsituvchi atama, so’ngra u odamga hujum qilib, ovqatlanmoqchi bo’lganida "siz"ga o’tadi. So’zlovchining, yo’lbarsning kuchi, sayohatchining syujet rivojida susayib borishi bilan kuchayadi, so’ngra shukronalik qadrini o’rgatuvchi hikoya oxirida teskari bo’ladi.