Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 643 

olmamaqdan yaranır. Başqa xalqın tarixini, adətlərini, psixoloji 

xüsusiyyətlərini,  ənənələrini, mahnılarını  və zarafatlarını, 

mətbəxlərini və yas, toy-bayram mərasimlərini bilməməkdən 

doğulur yad, yabançı, ogey, sonra da düşmən münasibət.  

Bəs biz – keçmiş sovet xalqları deyilən millətlər 70 il birgə 

yaşamağımız nəticəsində bir-birimiz haqqında nə bilirdik? 

Moskvada daha çox masqaradı xatırladan incəsənət dekadaları, 

yazıçıların kef səfərləri – yeyib-içmə məclisləri, yaxud da milli 

ədəbi klassiklərin yubileyləri. O yubileylər ki, gələn qonaqlar 

yubilyarın adını  əməlli başlı  tələffüz edə bilmədikləri halda 

(hələ yaradıcılığıyla tanış olmadıqlarını demirəm), onun 

barəsində kürsüdən odlu-alovlu nitqlər irad edirdilər, – bütün 

bunlar idi bizi bir-birimizə tanıdan, yaxınlaşdıran? Əsla.  

Yenidənqurma başlananda bu yöndə addımlar atmaq hələ 

gec deyildi (indi artıq gecdir). Sovet İttifaqının dağılacağı artıq 

sezilən bir zamanda Leninqradda bir ədəbi müşavirədə  mən 

təklif etdim ki, siyasi cəhətdən ayrılsaq da, mədəni məkanı 

qoruyub saxlayaq və bu məqsədlə Moskvada keçmiş SSRİ 

xalqlarının tarixini, mədəniyyətini öyrənən və öyrədən (yəni 

həm ali məktəb, həm elmi-tədqiqat institutu funksiyalarını 

yerinə yetirən) bir universitet açılsın. Təklif maraqla qarşılandı, 

amma elə təklif olaraq da qaldı.  

XIX Ümumittifaq Partiya Konfransında üzvu seçildiyim 

komissiyaya SSRİ-nin o vaxtkı Baş naziri N.İ.Rıjkov rəhbərlik 

edirdi. Mən təklif etdim ki, müttəfiq respublikaların 

paytaxtlarında bir-birlərinin daimi nümayəndəlikləri açılsın. 

Komissiya üzvləri bunu qeyri-real ideya saydılar və  Rıjkov 

nəzakətlə dedi ki, bu məsələ müttəfiq respublikaların öz 

səlahiyyətlərinə aiddir, ehtiyac olsa, bunu özləri həll 

etməlidirlər. Mən indi də belə hesab edirəm ki, o vaxt üçün  

mənim təklifim  əhəmiyyətsiz deyildi. O zaman Ermənistanda 

hələ 200 min Azərbaycanlı yaşayırdı ki, sonralar hamısını 

qovub bu ərazidən çıxardılar. Azərbaycanda da Dağlıq 

Qarabağdan başqa yerlərdə  də ermənilər yaşayırdı. Bakıda və 

---

 644 

İrəvanda Azəraycanın və Ermənistanın daimi nümayəndəlikləri 

olsaydı, bir çox insanların  ən azı  bəzi problemləri bəlkə  də 

daha uğurlu həll edilərdi.  Əgər bu nümayəndəliklər səmərəli 

işləsəydi, bəlkə  də bir çox faciələrin qarşısı alınardı. Heç 

olmasa lazımı vaxtda lazımı məlumatlar verə bilər, xəbərdarlıq 

edə bilərdilər. Daimi kontaktlar üçün bir kanal olardı. Əfsus ki, 

bütün bunların əvəzinə qanlı faciələr baş verdi.  

Qırmızı Sovet evində yüzlərlə böyük-kiçik millət bir təhər 

başını girləyirdi. İndi bu qırmızı evi sarı boyamağa, dəlixanaya 

çevirməyə çalışırlar ki, ağlını qaçırmış adamlar bir-birini atəşə 

tutsun. Klassikin sözlərini yada salmağın məqamı gəlməyibmi: 

Əlvida, silah.  

Əlvida qəddarlıq, nifrət, zülm. Salam mənəvi zənginlik, 

salam məhəbbət, salam mədəniyyət. Və yenə  də başqa bir 

yazıçının kitabı yada düşür: Salam, kədər. Olsun. Mədəniyyət, 

mənəvi zənginlik, duyğuların çeşidləri olan yerdə  kədər də 

olacaq. Bramsın simfoniyasını dinlərkən duyduğumuz kədər, 

faciəvi xəbərləri aldığımız zaman duyğumuz sarsıntılardan min 

pay yaxşıdır.  

*** 

Müdaxilə modelləri: Qanuni hökumət devrilir, müdaxilə 

edən xarici ölkənin öz ərazisində yaratdığı oyuncaq hökümət 

ona hamilik edən ölkəyə müraciət edib yardım istəyir və bu 

işğalçı dövlət də guya bu "hökumətin" xahişinə  əməl edərək 

başqa ölkəyə soxulur. Sovet Rusiyası bu modeli ilk dəfə 1920-

ci ilin aprelində Azərbaycanda, daha sonra Ermənistanda, 

Gürcüstanda, çox sonralar Pribaltika ölkələrində, daha da 

sonralar Macarstanda (1956), Çexoslovakiyada (1968) və 

Əfqanıstanda həyata keçirdi. Beləliklə, Azərbaycan ilk sınaq 

meydanı oldu. Müdaxilə üçün başqa bir bəhanə. Guya ki, başqa 

ölkənin ərazisində yaşayan milli azlığın bu azlıqla eyni millət 

olan daha güclü dövlət tərəfindən müdafiə etmək bəhanəsi. 

Faşist Almaniyasının Sudet almanlarını müdafiə  bəhanəsiylə 

Çexoslovakiyaya soxulması. Bizim günlərdə Ermənistanın 

---

 645 

guya ki, Dağlıq Qarabağ ermənilərini müdafiə  məqsədilə 

Azərbaycana təcavüzü.  

*** 

Bizim Rusiya demokratlarına qoşulmamağımızın, yaxud 

onlardan uzaqlaşmağımızın səbəbi onlara inamımızı 

itirməyimizdəndir. Qısa bir müddət  ərzində aydın oldu ki, rus 

demokratları ancaq Rusiya üçün demokratiya arzulayırmışlar. 

Onlar, necə deyərlər, "demokratik İmperiya" yaratmaq, yaxud 

"Demokratik sifətli imperiyanı" qoruyub saxlamaq niyyətində 

imişlər. Görəndə ki, həmin bu imperiyanın təbəələri olan başqa 

xalqlar da demokratiyanı milli müstəqillik kimi düşünürlər (ya 

demokratiya onlara belə düşünməyə imkan verir) və bu da 

"Minillik dövlətin" dağılmasına gətirib çıxaracaq – onda bütün 

bu demokratlar – Qovoruxinlər, Mixalkovlar, Rutskoylar, Yuri 

Vlasovlar demokrat olduqlarını unutdular.  

Onların tezisi budur – dədə-babalarımın yaratdıqları dövləti 

itirdik. Dədə-babalarınız özgələrin torpaqlarını talan, qarət 

edirdilərsə  və bu qarətlər, talanlar əsasında qurublarsa "öz 

dövlətinizi", gec-tez tarixi borcları qaytarmaq məqamı  gəlir. 

Əgər özgə malına tamah salmağın yeganə  əsası güc sayılırsa, 

gün gəlir, səndən də güclüsü meydana çıxır və  səninlə  sənin 

daha zəiflə  rəftar etdiyin sayaq rəftar edir. Sənə isə elə 

donquldanmaq qalır: "Raseya gibnet". Darmadağın edilmiş  və 

talan olunmuş Almaniya, atom bombardmanından maddi və 

mənəvi cəhətdən ağır zədələnmiş Yaponiya məhv olmaları 

haqqında qara-qışqırıq salmadan, panikaya qapılmadan, tarixi 

talelərindən küsüb incimədən, hamıya nifrət püskürmədən, 

hətta qaliblərinə belə  qısqanc yanaşmadan addım-addım öz 

həyatlarını qurdular və  qısa müddətdən sonra bugünkü 

rifahlarına nail oldular. Burada isə yalnız vay-şivən: – "Ay 

aman, qoymayın, minillik imperiya əldən getdi".  

İspaniyada sahib olduğu  şəhəri tərk etməli olan ərəb 

sərkərdəsi  şəhərin yüksək yerindən itirdiyi məskənə baxıb 

ağlayırmış. Anası deyib: kişi kimi qoruya bilmədiyin  şəhər 

---