Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

etdirmiş, sonra isə bu nəzəriyyə əsasında faktları izah etmişdir. Tusi 
tə-kamülü ümumı fəlsəfi nəzəriyyə kimi inkişaf etdirmişdi və buna 
görə  də detallara çox fikir vermirdi. Məsələn o, yaşamaq uğrunda 
mübarizədə təbii seçmə barədə xüsusi olaraq yazmırdı. Müasir za-
manın tələbləri ilə o alimdən daha çox filosof idi. 
MADDƏNİN SAXLANILMASI. Tusi inanırdı ki, maddi 
cisim dəyişə bilər, lakin tamamilə yox ola bilməz. O yazırdı: 
“Maddi cisim tamamilə yox ola bilməz. O yalnız forma, şərait, 
tərkib, rəng və digər xüsusiyyətlərini dəyişə bilər və digər bir mü-
rəkkəb və ya ibtidai maddəyə çevrilə bilər.” Onun bu fikirləri qədim 
yunan filosofu Heraklitin (e.ə. 530-470) fikirlərinə bənzəyirdi. 
500 il sonra Lomonosov (1711-1765) və Antoni-Loren 
Lavozye (1743-1794) maddənin saxlanılması qanunu ixtira etmiş və 
bununla da eyni ideyaları təsdiqləmişlər. 
TƏKAMÜLÜN  İLKİN MƏRHƏLƏSİ. Tusi inanırdı ki, 
dünya bir zamanlar oxşar elementlərdən ibarət idi. O yazırdı: “On-
lar bir-birinə  bərabər və oxşar idilər. Onlardan heç biri digəri 
üzərində üstünlüyə malik deyildi, çünki onların hamısı ümumi ilkin 
maddədən ibarət idi.” 
Müasir təsəvvrlərə görə Tusinin ən ilkin hissəciklərinin 
atomlar və ya elementar hissəciklər olduğunu müəyyənləşdirmək 
olar. Tusiyə görə, bu ilkin mərhələdə bütün bu hissəciklər oxşar və 
hərəkətsiz idi. Daha sonra bu hərəkətsiz dünyanın içində daxili zid-
dyətlər yaranmışdı. Tusi yazırdı: “Nəticədə tarazlıq pozulmuş və bu 
ilkin dünyada əsas ziddiyyətlər yaranmağa başlamışdır. Buna görə 
də  bəzi maddələr digərlərindən daha tez və yaxşı inkişaf etməyə 
başladı.” 
Tusi deyirdi ki, ilkin maddə təkamül zəncirinin ilk  xalqa-
sıdır. Təbiətin 4 elementi (od, su, hava və torpaq) bu ilkin 
maddədən yaranmışdır. Öz növbəsində minerallar elementlərdən, 
bit=-kilər minerallardan, heyvanlar bitkilərdən, insanlar isə 
heyvanlardan yaranmışdır. 
DƏYİŞKƏNLİK. Tusi izah edirdi ki, irsi dəyişkənlik 
təkamülün  əsas hərəkətverici qüvvəsidir. O yazırdı ki, bütün canlı 
organizmlər dəyişmək qabiliyyətinə malikdilər və canlı orqanizmlər 
öz irsi dəyişkənlik xüsusiyyətləri nəticəində inkişaf etmişlər. “Daha 
tez yeni keyfiyyətlər qazana bilən orqanizmlər daha çox dəyişkən-
dir. Nəticədə onlar digər varlıqlar üzərində üstünlüyə malik 
 73

---

olurlar.” Bu fikirlər Darvinin mutasiya barədəki fikirlərinin  sadə 
formasına bənzəyir. 
Bəs bu maddi cisimlər nəyə görə dəyişirlər? Tusi belə hesab 
edirdi ki: “Cisimlər daxili və xarici qarşılıqlı  əlaqələr nəticəsində, 
yəni ətraf mühitin təsiri nəticəsində dəyişirlər”. 
Tusiyə görə, maddələr bir-biri ilə rəqabət aparırlar və bunun 
nəticəsində onların bəziləri daha yüksək səviyyəyə çatmışdır. Bəzi 
cisimlər isə demək olar ki, inkişaf etmirlər. Buna görə də təbiətdə 
inkişafın müxtəlif səviyyələri mövcuddur. 
ADAPTASİYA. Tusi dərk edirdi ki, canlıların  təbiətdə sağ 
qalması üçün çox nadir yolları vardır.  Əgər orqanizmin strukturu 
siəbiətə uyğundursa, onda həmin orqanizm kamil orqanizmdir. Tusi 
inanırdı ki, dünyadakı bütün bitkilər və heyvanlar kamildir, çünki 
onlar sağ qalmaq üçün lazım olan keyfiyyətlərə malikdirlər. Tusi 
yazır: “Heyvanlar və quşlar dünyasına baxın. Onlar güc, cəsarət cə 
uyğun alətlər (orqanlar) daxil olmaqla müdafiə və gündəlik həyatda 
gərəkli olan hər şeyə malikdirlər.” 
Tusi yazırdı ki, canlı orqaninzmlər  ətraf mühitiə müxtəlif 
yollarla uyğunlaşır.  İlkin olaraq, onlar bədənlərinin rəngini və 
strukturunu dəyişirlər. Beləliklə, bədənin hər bir hissəsinin öz 
funksiyası var. “Bu orqanlardan bəziləri həqiqi silahdırlar.”, 
deyərək Tusi yazır. - Məsələn, buynuzlar, zoğ, dişlər və caynaqlar 
bıçaq və iynə, ayaqlar və dırnaqlar isə dəyənək rolunu oynayır. Bəzi 
heyvanların tikan və iynələri oxa bənzəyir”. 
Bu yolla bəzi heyvanlar ətraf mühitə uyğunlaşmaq üçün öz 
bədən quruluşunu təkmilləşdirmişdir. Bəzi heyvanların davranışları 
də  dəyişmişdir. Tusi yazırdı: “Digər müdafiə vasitələri olmayan 
heyvanlar (ceyran və tülkülər) özlərini cəld qaçmaq və hiyləgər-
likləri ilə qoruyurlar. 
Tusi eyni zamanda ətraf mühitin təsirindən özlərini 
qorumaq üçün bir yerdə yaşamağa məcbur olan ictimai 
heyvanlardan da söhbət açırdı. O yazırdı: “Onlardan bəziləri, 
məsələn arılar, qarış-qalar, və  bəzi quş növləri özlərini müdafiə 
etmək üçün birliklər şəklində toplaşmağa məcbur olmuşlar.” 
BİTKİ VƏ HEYVANLARIN MƏNŞƏLƏRİ.  Tusi təbiətdə 
olan 3 qrup canlı varlıq müəyyən edir: bitkilər, heyvanlar və 
insanlar. Onları bir-birindən nə ayırır? Tusiyə görə, “heyvanlar bit-
kilərdən daha yüksəkdə dururlar, çünki onlar şüurlu olaraq hərəkət 
 74

---

edə, yemək arxasınca getmək, onu tapmaq və faydalı şeylər yemək 
qabiliyyətinə malikdirlər.” 
Inkişaf etmiş heyvanlar (ən yüksək dərəcədə) həmçinin 
(primitiv də olsa) mühakimə yeritmək qabiliyyətinə malikdirlər və 
ətraf mühitə asanlıqla uyğunlaşırlar.  Əgər  ətraf mühitdə  şərait 
dəyişərsə, onda bu heyvanlar da öz hərəkətlərini dəyişirlər. 
Tusi yazır: “Heyvan və bitki növləri arasında çoxlu fərqlər 
var. Hər  şeydən öncə, heyvanlar aləmi daha mürəkkəbdir. Buna 
səbəb heyvanlarım daha yararlı keyfiyyətlərə malik olmasıdır. 
Bunun nəticəsində onlar yeni şeylər öyrənə  və yeni, irsi olmayan 
keyfiyyətlər  əldə edə bilirlər. Məsələn,  əhilləşdirilmiş at və ya ov 
şahini heyvanlar aləmində inkişafın  ən yüksək həddinə çatmışlar. 
Insan kamilliyinin ilk mərhələsi məhz buradan başlayır.” 
INSANLARIN MƏNŞƏYİ. Tusi inanırdı ki, insanlar ali 
heyvanlardan törəmişlər. O, insan və heyvan aləmi arasındakı müx-
təlif keçid formaları barədə belə yazırdı, ki “belə insanlar” (çox 
güman ki, insanabənzər meymunlar) Qərbi Sudan və dünyanın 
digər ucqar ərazilərində yaşayır. Onlar öz vərdişləri, hərəkətləri və 
davranışlarına görə heyvanlara yaxındırlar. 
Tusi deyirdi ki, insanlar təbiətdə mövcud olan bütün canlı 
və cansız məxluqlarla əlaqədədirlər. “Insanı digər varlıqlardan fərq-
ləndirən keyfiyyətlər mövcuddur, lakin eyni zamanda onun elə 
keyfiyyətləri də vardır ki, bu keyfiyyətlər onu heyvanlar aləmi, bitki 
aləmi və hətta cansız cisimlərlə birləşdirir. ” 
Fərqli keyfiyyətlərə gəldikdə Tusi yazırdı ki, insanlar yalnız 
bioloji deyil, həm də social varlıqdırlar. Əvvəllər (insanların yaran-
masından öncə) orqanizmləri arasındakı bütün fərqlər təbii mən-
bəyə dayanırdı. Sonrakı mərhələ  mənəvi kamillik, iradə, müşahidə 
və biliklə xarakterizə olunur. Tusiyə görə, insanlar heyvanlardan 
onunla fərqlənir ki, on-lar əmək alətləri hazırlaya bilirlər. Son 
olaraq Tusi yazırdı: “Bütün bu faktlar göstərir ki, insanlar təkamül 
pilləkanının ortasında yer-ləşirlər. Irsi təbiətinə uyğun olaraq insan 
aşağı səviyyəli varlıqlarla əlaqəlidir, və yalnız öz iradəsi nəticəsində 
yüksək inkişaf səviy-yəsinə nail ola bilər.” 
ALLEQORİYA, YOXSA ELM? Bəs niyə görə Tusi təka-
mül nəzəriyyəsini inkişaf etdirdiyinə görə tanınmır? Bu yalnız onun 
Şərqdən olduğuna və farsca yazdığına görə deyil. Tusinin nəzəriy-
yəsi fəlsəfə və Islam üzərində qurulub. O inanırdı ki, Allah dünyanı 
 75

---