Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
lıqda yerləşən gəmilərdən binaya atəş açmağa başlayırlar. Xoşbəxtlikdən binaya heç bir zərər dəymir. Sovet dövrünün ilk illərində bolşeviklər Ismailliyənin fasa- dındakı hikmətli sözləri kommunist şüarları və qızıl ulduzlarla əvəz etdilər. Elmlər Akademiyası bura köçərkən binanın üzərinə “Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası” sözləri yazılır. Binaya girəcəkdə onun adı latın əlifbası ilə ingiliscə yazılmasına baxma- yaraq, ornament kimi binanın üzərinə həkk edilən iri metal qızıl ulduzlar və hərflər hələ də oradan kənarlaşdırılmayıb. Nağıyevin Bakıda ən varlı neft maqnatlarından biri olma- sına baxmayaraq, öz yoldaşları onu xəsis kimi tanıyırdılar. Məsələn, o öz torpaqlarında aparılan tikinti işlərinə diqqətlə rəhbərlik edirdi. O, işçilərinə və onların işlərinə diqqətlə nəzarət edərdi, hətta mis- mar qutusunu açıb onları özü sayardı. Mərhum yazıçı Manaf Süleymanovun yazdığına görə, bir dəfə Nağıyev günorta yeməyi zamanı tikinti yerinə baş çəkir və görür ki, podratçı və tikintidə işləyən işçilərin bəzisi tonqalın ətra- fına toplaşıb yemək yeyirlər. Podratçı siqaretini kibritlə yandırır. Nağıyev ona baxır və deyir: “Sabah işə gəlmə. Sabah idarəyə get və işdən çıxarılmağın barədə sənədi al.” “Niyə görə, Ağa Musa?”, deyə podratçı ümidsiz vəziyyətdə soruşur. “Sənin qarşında iri tonqal olduğu halda, buna ehtiyac ol- masa da sən kibrit yandırdın. Əgər sən öz mülkiyyətinin qeydinə qalmırsansa, onda mən öz mülkiyyətimi sənə necə etibar edə bilə- rəm?”, deyə Nağıyev cavab verir. Xəsis kimi tanınmasına baxmayaraq, Nağıyev xeyriyəçi idi və bir sıra önəmli binaları və layihələri maliyyələşdirmişdi. Məsə- lən, o, çox böyük bir xəstəxana tikdirmişdi və bu xəstəxana Azər- baycan müstəqillik qazandıqdan sonra onun adı ilə Musa Nağıyev adına Təcili Tibbi Yardım Xəstəxanası adlandırılmışdır. O, həm- çinin Bakının su təchizat sisteminin—Şollar su zavodunun maliyyələşdirilməsinə yardım etmişdir. O, Bakıda bir sır mək- təbələrin tikintisinə yardım etmiş və kasıb ailədən olan 25 azər- baycanlı məktəblinin xərcini öz üzərinə götürmüşdür. Sovet dövründə Nağıyevin Bakı memarlığına verdiyi tövhə demək olar ki, unudulmuşdur. Onun gördüyü işlər yalnız Yenidən- qurma və müstəqillik illərindən sonra qiymətləndirilməyə başlan- mışdır. 156 MURTUZA MUZTAROV. Şəhərin mərkəzində yerləşən ən iri yaşayış evlərindən biri olan Bakının Səadət Sarayı bir zaman- lar neft maqnatı Murtuza Muxtarovun (1855-1920) dəbdəbəli iqa- mətgahı olmuşdur. Avropaya səyahət etdikdən sonra Muxtarov özünə fransız qotik üslubunda tikilmiş saraya bənzər bir iqamətgah tikdirmək qərarına gəlir. Polşalı memar I. K. Ploşko 1911-1912-ci illərdə bu binanın tikintisinə nəzarət etmişdir. Muxtarov həmçinin Bakı şəhərinin ətrafındakı Əmircan qə- səbəsində yerləşən və Azərbaycanın ən böyük məscidlərindən biri olan Əmircan məscidini tikdirmişdir. Rus höküməti ona şəhərin mərkəzində belə böyük bir məscid tikdirməyə icazə verməmişdi. Muxtarov həmçinin Şimali Qafqazın Vladivostok şəhərində böyük bir məscid inşa etdirmişdi. Bu gün Muxtarovun iri şəhərkənarı villasında Bakının Botanika Bağının Mərdəkan filialı (Dendropark) yerləşir. AĞA BALA QULİYEV. 1899-cu ildə Ağa Bala Quliyev Bakının mərkəzində gözəl bir saray tikdirir. Müxtəlif Avropa üslublarından istifadə edən neft maqnatları olan dostlarından fərqli olaraq, Guliyev Şirvanşahlar Sarayının giriş qapısındakı bəzək ornametlərindən istifadə edərək Bakı-Abşeron memarlıq üslubunda ev tikdirməyə üstünlük verdi. Onun iqamətgahı bu üslubda tikilən yeganə binadır. Polşalı memar Skibinski bu iqamətgahın layihəsini hazılamışdı. Az sayda azərbaycanlı un maqnatı kimi tanınan Quliyevin Xəzər neftinin kəmər vasitəsilə Qara dəniz sahillərində yerləşən Batumi (Gürcüstan) limanına nəqli layihəsini çəkilməsinə təşəbbüs edən bir şəxs olduğunu bilir. O, Bakı-Batumi səhmdar şirkəti yaradaraq 1897-ci ildə kəmərin tikintisinə başlamış və 1907-ci ildə bu işi başa çatdırmışdır. İTİRİLMİŞ NƏQŞLƏR. Neft maqnatlarının saraylarının zalları, tavanları və qapıları rəngli və yağlı nəqşlərlə bəzədilmişdir. Bu rəsmlərə müxtəlif çöl təbiət mənzərələri, güllər, heyvanlar ilə yanaşı ənənəvi müsəlman ornamentləri, Bibliyadan səhnələr və 19- cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərindəki gündəlik həyatdan şəkillər əlavə edilmişdi. Sovet dövründə bolşeviklər bu rəsmləri “kapitalist memar- lığının israfçılığı” kimi qəbul edərək onların üzərini boyamış və ya onları silmişlər. Bir çox hallarda, onlar həmçinin binaların içəri- sində yerləşən lepka bəzəklərini və oyma işlərini yox etmişdilər. 157 Onlar binaların fəhlələrin həyatı kimi sadə və adi olması şərtinin qoyurdular. Ismailiyyə Sarayında bir otaq və zal və Tağıyev Sarayının Şərq Zalı da daxil olmaqla çox az tikililərdə orijinal interyer işlə- mələri olduğu kimi qalmışdır. Bu gün 70 il Sovet hakimiyyəti döv- ründə dağıdılmış rəsmləri bərpa etmək mümkün deyil. Bəzi əski fotolar və rəsm işlərinin nadir nümunələri saxlanılıb, lakin onlar mövcud olan yeganə şeylərdir. STALİN DÖVRÜ. 1953-cü ilə kimi Sovet təbliğatı Azər- baycanın nəhəng memarlıq nailiyyətlərinin “millətlərin atası” olan Stalinin rəhbərliyi altında əldə edildiyini yayırdı. Əlbəttə ki, Stalinin hakimiyyəti illərində bir çox gözəl və cəlbedici binalar ti- kilmişdir. Bu sıraya Azərbaycan ənənəvi memarlıq üslubundan istifadə edilərək Sovet dövrünün ilkin illərində inşa edilmiş Bakı Vağzalı da daxildir. Eyni zamanda II Dünya Müharibəsinin sonunda L. Rudnev, V. Muns və K. Tkaçenko kimi memarlar tərəfindən tikilən və Lenin meydanında (hal-hazırda Azadlıq Meydanı) Azərbayan Hökümət evini də qeyd etmək lazımdır. Əsir alınmış alman əsgərləri burada işçi kimi istifadə olunurdular və Bakı camaatı bu barədə bunları deyirdi: “Bu bina çox yüksək keyfiyyətlidir, çünki onu alman əsgərləri tikib. O, çox dəqiq və səliqəli tikilib.” Stalin dövründə Azərbaycanın ən məşhur memarları Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov olmuşdur. Onlar Nizami küçəsində yerləşən “Buzovnaneft”, Azərbayan Elmlər Akademiyası, Nizami Kinoteatrı, Hacıbəyov Konservatoriyası (indi Musiqi Akademiyası adlanır), Nizami Muzeyi, Nazirlər Kabinetinin binası, Axundov adına Milli Kitabxana kimi şah əsərləri yaratmışlar. Məcidov nə- həng Lenin Muzeyini (hal-hazırda burada xalça muzeyi və bir sıra başqa obyektlər yerləşir) inşa etmişdir. Azərbaycan memarları Əlilzadə və Mədətov Azərbaycan Dram Teatrını inşa etmişdir. Bu binaların tikintisinin çoxunun Xruşovun zamanında başa çatdırıl- masına baxmayaraq, onlar iri həcminə, möhtəşəmliyinə və gözəl- liyinə görə “Stalin binaları” hesab olunur (Sovet dilində “stalin- kalar”). Stalin dövründə Azərbaycanda “mədəniyyət sarayı” adla- nan yeni tip bina növü peyda oldu. Bu saraylar fəhlələrin və digər zəhmətkeşlərin əylənmək məqsədilə oyunlar oynamaq, mühazi- rələrə qulaq asmaq, şahmat oynamaq, idman yarışlarında iştirak 158 etmək və Sovet və ya xalq musiqisi konsetlərinə qulaq asmaq üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi teatr mərkəzləri idi. Bu əzəmətli mə- dəniyyət mərkəzlərinin çoxu qədim yunan məbədlərini xatırladırdı. 1920-ci illərdə Bolşeviklər fəhlələr üçün şəhər bağları salmağa başladılar. Elmlər Akademiyasının Icraiyyə binasına bitişik olan Sabir bağı və dənizkənarı bulvar yenidən tikildi və genişlən- dirildi. Bu bağların çoxunda Marks, Lenin, Engels, Stalin və məş- hur Azərbaycan şair və yazıçılarının heykəlləri qoyuldu. Bu heykəllərin heç də hamısı müasir dünyagörüşü baxı- mından estetik deyildi. Fəhlə kişinin və kəndli qadının nəhəng ma- lalı bürüncdən olan heykəlləri real həyatdan çox “böyük kommunist ideyalarını” xatırladırdı. Kişi əlində iri çəkic, qadın isə oraq tutaraq Sovet Ittifaqındakı bütün fəhlə və kəndlilərin birliyini simvolizə edirdi. Hər iki heykəldəki insanlar atletik və qüvvətli görünürdü və onların sifətindəki laqeyd, duyğusuz bir ifadə onları manekenə bənzədirdi. Digər heykəllər idmançı kişi və qadınlara həsr olun- muşdu və, bəzən, belə bir yazılı şüarla təchiz edirdilər: “Axmaq olma, idmanla məşğul ol!”. Stalin dövründə həyat şəraiti ideal həyat şəraitindən çox- çox uzaq idi. Bir çox Sovet vətəndaşları ümumi mətbəxi, hamam və tualetləri olan kommunal mənzillərdə yaşamalı olurdular. Stalinin siyasəti müxtəlif insanları vahid ailə kimi bir yerdə yaşamağa məcbur etmək idi. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra tarixçilər Stalin dövrü memarlığının müsbət və çatışmaz cəhətləri barədə danışmaq azadlığı əldə etdilər. Stalinin nəhəng inzibati binalar tikdirmək tendensiyası indi gigantomaniya (nəhəngbazlıq) kimi qəbul edilir. Digər tərəfdən, alimlər qəbul edirlər ki, Bakıdakı bir çox yüksək keyfiyyətli və gözəl binalar məhz Stalin dövründə inşa edilmişdir. XRUŞOV DÖVRÜ. Xruşov hakimiyyətə gələndə Stalin dövrü memarlığının bütün nailiyyətlərini rədd etdi. O, elan etdi ki, 250 milyonluq Sovet xalqının hamısının öz şəxsi mənzili (kom- munal mənzillərin əksinə olaraq) olmalıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün çox qısa zamanda keyfiyyətsiz və ucuz materialdan binalar tikilməyə başlanıldı. Keyfiyyət və estetikaya, görünür, heç önəm verilmirdi. Sovet dili ilə “xruşovkalar” adlanan və “Xruşovsayağı ev” mənasını verən bu 5 mərtəbəli eybəcər binalar Bakıda hələ də mövcuddur. Bəzən insanlar bu evləri “xruşoba” adlandırırdılar. Bu 159 isə rus dilində “truşoba” (çirkli, kasıb daxma) və Xruşovun familiyasının kombinasiyasdır. Bu ucuz mənzillər tikilən zaman Xruşov demişdi: “Narahat olmayın. Bu evlər yalnız müvəqqətidir. 25 ildən sonra Sovet Ittifaqı dünyanın ən varlı ölkəsi olanda, bu binalar söküləcək və fəhlələr üçün həqiqi saraylarla əvəz ediləcək.” Bu binaların keyifyyətinin çox aşağı olmasına baxmayaraq, Xruşovun layihəsi Sosializmin böyük qələbəsi kimi qiymətlən- dirildi. Biz indi bu binaların həqiqi simasını görürük. Lakin eyni zamanda xatırlamalıyıq ki, onlar minlərlə azərbaycanlıya Stalininin kommunal evlərini tərk etmək və öz şəxsi mənzillərinə malik olmaq imkanı verdi. BREJNEV DÖVRÜ. Brejnevə görə Xruşovun çox qısa zaman ərzində bütün vətəndaşları şəxsi mənzillərlə təmin etmək istəyi “volüntarizm”, yəni qeyri-real şeylərə nail olmaq üçün atılmış bir təşəbbüs idi. Brejnev Bakıda bu ucuz və görkəmsiz binaların tikintisini dayandırdı. Onların əvəzinə bütün respublika ərazisində 5 və 9 mər- təbəli daha keyfiyyətli binalar tikilməyə başlandı. Həmin dövrdə Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyev Gülüstan Sarayı, Res- publika Sarayı, Xalq Sənaye Nailiyyətləri Sərgi Salonu, Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin binası və Parlament Binasının layi- hələri üçün irimiqyaslı tikinti işlərinə başlanğıc verdi. Lenin meydanında Abşeron və Azərbaycan mehmanxana- ları ucaldıldı. Moskva mehmanxanası isə Avropadan gələn varlı əc- nəbilərin qaldığı bir mehmanxana kimi şöhrət qazandı. Ümumilikdə, Stalin üslubu daha müasir memarlıq formaları ilə əvəz olundu. Köhnə Parapet çoxlu sayda fontanları və heykəlləri olan Fontanlar Meydanına çevrildi. Həmin dövrdə Azərbaycan kitabları və qəzetləri Kommu- nist Partiyasının Bakının gözəlləşdirilməsindəki rolunu vurğulayır- dılar. Brejnev özü dəfələrlə şəhərə səyahət etmiş və demişdi: “Bakı gözəl şəhərdir. Burada yaşamaq və işləmək çox xoşdur.” Onun bu sözləri tezliklə Bakıdakı lövhələrdə şüar kimi istifadə olunmağa başladı. Bütün bu nailiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan memarlığı bütün Sovet Ittifaqını bürüyən eyni problemlərdən əziyyət çəkirdi. Indi Azərbaycan müstəqil bir dövlət olduğundan, biz açıq-açığına yaza bilərik ki, Brejnev dövründə tikilən yaşayış evləri də aşağı 160 keyfiyyətli idi. Buna səbəb Sovet tikinti sənayesini bürümüş korrupsiya idi. Adətən yeni evlərdə yaşayan insanlar həmin evləri özləri təmir etməyə məcbur olurdular, çünki onlar çox aşağı keyfiyyətli tikilirdi. YENİLİKLƏR. Bakı memarlığı Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra çox dəyişmişdir. Azərbaycan ilə neft müqaviləsi imzalayan xarici neft kompaniyaları özləri ilə çox böyük investisiya axını gətimişlər. Bu kompaniyalardan çoxu öz ofislərini şəhərin mərkəzində açmışlar, bəziləri isə hətta orta əsrlərə aid Içəri Şəhəri seçmişlər. Bakının memarlıq mühitini əks etdirmək üçün yeni ofislərin çoxu ənənəvi Şərq üslubunda tikilir və orta əsr evlərini xatırladır. Içəri Şəhərdə yerləşən köhnə evlərin çoxu yenidən bərpa olunmuş və bununla da Bakının tarixi mərkəzinə daha təmiz və müasir görkəm vermişlər. Bununla belə, bir çox azərbaycanlı memarlar Içəri Şəhərdə aparılan yeni tikinti işlərinə kəskin etiraz edirlər. Onlar deyirlər ki, orada aparılan geniş tikinti işləri orta əsrlər şəhərinin nadir strukturunu pozur. Qız Qalası, Şirvanşahlar sarayı da daxil olmaqla qala daxilindəki Içəri Şəhər 2000-ci ildən UNESCO’nun Dünya Əhəmiyyətli Abidələr statusuna malikdir, lakin onu qorumaq üçün lazımi tədbirlər yerinə yetirilmir və ya yerinə yetirilməsi çox çətindir. Sovet dövründə Bakı rahat və dəbdəbəli otellər az idi. Lakin indi şəhərdə çoxlu sayda əcnəbi olduğundan, yeni otellər tikilməkdədir. Bunlara iki nümunə kimi Avropa Oteli və ISR Plaza’nı göstərmək olar. Köhnə Naxçıvan oteli hal-hazırda bərpa olunmuş və Hyatt Regency və Hyatt Towers adı ilə tanınır. Hyatt kompleksində həm ofislər, həm də yaşayış mənzilləri vardır. Bakının səma xəttini Azərbaycan Milli Bankı və Tikinti Bankı kimi yeni polad və şüşəli binalar kəsir. Bu müasir binalar Bakını Sovet görkəmini hələ də saxlayan Tiflis və Yerevan kimi Qafqaz şəhərlərindən fərqləndirir. Bakıda son dövrlərdə tikilən yaşayış binalarında və məscidlərdə türk təsiri açıq-açığına hiss olunmaqdadır. Bu məscid- lər ənənəvi Azərbaycan üslubundan fərqli olaraq Osmanlı üslubun- da tərtib olunmuşdur. Adətən Osmanlı məscidləri nazik nizə başlı minarələrə və geniş silindr formalı günbəzlərə məxsusdur. Bu üs- lubun ən yaxşı nümunəsi Istanbulda yerləşən məşhur Aya Sofya məscididir. Bakının ən məşhur məscidlərindən biri türk Cümə 161 məscidi Osmanlı üslubundadır və bir neçə il bundan əvvəl Şəhidlər Xiyabanı yaxınlığında tikilmişdir. Azərbaycan üslublu məscidlər ənənəvi olaraq ağ daşdan tikilən enli, qısa minarələrə malikdir. Türk minarələrinin metallik və rəngli damlarından fərqli olaraq, yerli minarələrin hər biri orna- mentlərdən və eyvanın aşağısında yerləşən daşların üzərinə oyul- muş Quran ayələrindən ibarət sadə görünüşə malikdir. Bakıda yerləşən 10-cu əsrə aid Məhəmməd məscidi bunun bariz nümu- nəsidir. Çoxlu sayda xaricilərin olması bütün Bakıda yeni mağaza- ların və dükanların tikilməsinə səbəb olmuşdur. Qərb üslubunda tikilən supermarketlər Sovet tipli mağazları əvəz etməkdədir. Bakı- da tikilən ilk supermarketlərdən biri Ramstor olmuşdur. Hal-hazırda onun bütün şəhərdə supermarketlər şəbəkəsi mövcuddur. Yeni restoranlar, kafelər, sonsuz sayda şadlıq evləri də Bakıda açılmaqdadır. Bütün bu binalar Bakının ənənəvi görünüşünə yeni xüsusiyyətlər əlavə etmişdir. Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Aytən Əliyeva Redaktə edən: Aydan Nəcəfova 162 MÜNDƏRİCAT Müəllif və onun əsərləri haqqında-------------------------------------- 4 Müəllifdən------------------------------------------------------------------ 14 QƏDİM TƏBABƏT Musiqi terapiyası---------------------------------------------------------- 17 Ətirlərlə müalicə ---------------------------------------------------------- 21 Qədim şərablar------------------------------------------------------------- 29 Sağlam qidalanma və uzunömürlük------------------------------------ 33 ORTA ƏSR ƏLYAZMALARI Əlyazmalar institutu: Azərbaycanda erkən əlifbalar----------------- 40 Əsrlərdən gələn səslər: Baki Əlyazmalar İnstitutu------------------- 45 TARİX VƏ MƏDƏNİYYƏT Azərbaycan tarixini yazarkən: həqiqət axtarışında------------------- 50 XIII əsrin Darvini? Tusinin təkamül barədəki fikirləri--------------- 71 Fərqli bir Koroğlu--------------------------------------------------------- 76 Baki: neftin tikdiyi şəhər------------------------------------------------- 84 Azərbaycan – Odlar Yurdu ---------------------------------------------- 97 Atəşgah: 150 il öncə fransız yazıçısı A.Dümanın nəzərində------------------------------------------------------------------- 99 İpək yolu: Azərbaycanda tut ağacının tarixi (F.Ələkbərli, İ.Əliyev)------------------------------------------------------------- 101 Köhnə Bakı haqqında xatirələr------------------------------------------ 104 İslamda yemək təcrübəsi və müasir Azərbaycan gercəkliyi------------------------------------------------------------------- 119 Sofi Həmid qəbirstanlığı: solğun rənglər və əks olunmuş ömür-------------------------------------------------------------- 123 GÖRKƏMLİ TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR Mirzə Fətəli Axundov: öz dövrünü qabaqlayan əlifba islahatçısı----------------------------------------------------------- 136 Gündəliklər: Şair Mikayıl Müşviq-------------------------------------- 138 Aktyor Sarabskinin xatirələri-------------------------------------------- 143 MEMARLİQ ABİDƏLƏRİ Bakı memarlığı, memarları, və bu memarları maliyələşdirən şəxsiyyətlər---------------------------------------------- 149 163 164 Azerbaijan İnternational, 2008 Fərid Ələkbərli, 2008 Document Outline
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|