Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
can memarları unudlur və diqqətdən kənar saxlanılırdı. Əslində Stalin dövründə heç kəs onların adını belə çəkə bilməzdi. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Şamil Fətul- layev kimi alimlər 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində fə- aliyyət göstərən istedadlı memarların işlərini daha geniş tədqiq etməyə başladı. 1998-ci ildə nəşr etdirdiyi “Bakının Memarlıq Ensiklopediyası”nda Fətullayev çoxdan unudulmuş Qasım Hacıba- babəyov, Məşədi Mirzə Qafar Ismayılov, Zivər Əhmədbəyov, G. Axundov, Ömər Abuyev, Ismayıl Qacar və Mirzə Həsən Hacınski kimi memarların işlərini əks etdirmişdi. Sovet dövründə rus memarları Bakının orta ərs qala şəhə- rini yenidən qurduqları və müasirləşdirdiklərindən diqqət mər- kəzində idilər. 1859-cu ildə Bakı Rusiya Imperiyasının Bakı vilayə- tinin paytaxtı olduqdan sonra rus memarları barokko, qotik, renes- sans, modern və mavritan kimi qərb memarlıq üslublarını Bakıya gətirdilər. Lakin Azərbaycan inşaatçıları da bu işdə əmək sərf etmiş- dilər. Planlaşdırma və tikinti işlərinin çoxu Qasım Hacıbababəyov (1811-1874) və Məşədi Mirzə Qafar Ismayılov tərəfindən həyata keçirilmişdi. 1862-ci ildən 1867-ci ilə qədər Hacıbababəyov mər- kəzi Bakının bütün sahil bölgəsində tikinti işlərini tamamladı. Bu bölgə hal-hazırda şəhərin ən gözəl hissələrindən biri hesab olunur. O, dənizkənarı parkı saldı, su təchizatı sistemi yaratdı və çoxlu say- da fontanlar tikdirdi. Hacıbababəyov həmçinin indi Bakının mərkəzi parklarından biri olan kölgəli Sisiyanov parkının planını hazırladı. Hacıbababəyov indi Fontanlar Meydanı kimi tanınan və şə- hərin mərkəzi meydanı olan Parapet meydanının layihəsini də hazırlamışdı. 1868-ci ildə o, bu meydan yaxınlığında geniş kar- vansaray tikdirdi. Indi bu binada Araz kinoteatrı yerləşir. Qoslavski, Ploşko, Eyxler və Fon der Nonne kimi rus, polyak və alman me- marları Sovet dövrünə qədərki dövrdə Bakıda Bakı Şəhər Du- masının (hal-hazirda orada Baknın icra hakimiyyəti yerləşir) Icra Hakimiyyətinin, Muxtarov Sarayı, Tağıyev Sarayı və Ismailliyyə Binası kimi bir sıra memarlıq şedevrlərinin tikilməsində əhəmiy- yərli rol oynamışlar. NEFT MAQNARTLARI. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əv- vəllərində tikilən möhtəşəm binaların çoxu Azərbaycanda ilk Neft Yüksəlişi dövründə əldə edilmiş vəsait hesabına maliyyələşdiril- 153 mişdir. Lakin buna baxmayaraq, bu binaları tikən iş adamları və neft maqnatları Sovet dövründə çox nadir hallarda yada salınırdı. Azərbaycan müstəqilliyini əldə edənə qədər, onun vətəndaşlarının çoxu Bakının küçələrini bəzəyən bu əzəmətli binaların kim tərəfin- dən tikdirildiyini bilmirdi. Tağıyev, Nağıyev, Əsədullayev, Muxtarov, Aşurbəyli və Guliyev kimi neft maqnatları və xeyriyyəçiləri Bakı memarlığının sifətini dəyişə bilərdilər, lakin Sovet dövründə onların bu cəhdlərinə etinasızlıq göstərilmişdi. Onların adını çəkmək “siyasi nöqteyi-nə- zərdən doğru” deyildi. Tarixçilər yazırdılar ki, Bakının kapitalistləri özlərinə dəbdəbəli saraylar tikirdilər, amma fəhlələr və kəndlilər aclıq və xəstəliklərdən əziyyət çəkir və yoxsulluq içərisində yaşa- yırdılar. Bu tarixçilər adətən neft maqnatlarının kasıblar üçün mək- təblər, kitabxanalar, xəstəxanalar tikdirməsini qeyd etmirdilər. Əgər onların bu hərəkətləri xatırlansa idi, onda onlar “hakim sinfin riyakarları” sırasına aid edilirdi. Sovet tarixçilərinin sözlərinə əsa- sən neft maqnatları fəhlələrin əməyindən yüksək gəlir əldə etdiyi halda, bu sahibkarlar öz gəlirlərinin çox kiçik bir hissəsini əmək haqları və xeyriyəçilik məqsəd ilə sərf edirdilər. HACI ZEYNALABDİN TAĞIYEV. Neft maqnatı və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev hal-hazırda Milli Tarix Muzeyinin yerləşdiyi zəngin Tağıyev iqamətgahı da daxil olmaqla Bakıda çoxlu sayda binalar tikdirmişdir. Tağıyev iqamətgahı 1893- 1902-ci illərdə polşalı memar Yosef V. Qolsavski (1865-1904) tərəfindən tikilmişdir və bu tikili şəhərin bütöv bir məhəlləsini əhatə edir. Bakıda keçən il baş verən zəlzələ nəticəsində ziyan dəymiş bina hal-hazırda təmir məqsədilə bağlanmışdır (məqalə 2004 ildə yazılmışdı – red.). Tağıyev kasıb azərbaycanlıların və qadınların təhsil al- maları üçün çalışırdı. Bu məqsədlə o, 1898-ci ildə Bakının mərkəz hissəsində müsəlman qızlar üçün internat məktəb tikdirir. 3 mərtəbəli, mavritan (Məğrib) üslubunda tikilmiş bu məktəb Müsəlman Şərqində ilk qız məktəbi olmuşdur. Tağıyevin maliyyələşdirdiyi bu məktəbin də memarı Qoslavski olmuşdur. Lakin heç də hamı Tağıyevin bu səylərini qiymətləndir- mirdi. Tağıyevin Rus çarı III Aleksandrın razılığının almasına baxmayaraq, Bakıdakı müsəlman mövhumatçıları məktəbin tikil- məsinin qarşısını almağa çalışırdılar. 154 Yenidənqurma illərində bu hadisələrlə bağlı materiallar üzə çıxmağa başladı. Belə məlum olur ki, fanatiklər Tağıyevin dostu olan və öz qızlarını bu məktəbə göndərən Molla Ruhullanın evinə daxil olmuş və o namaz qılarkən onu öldürmüşlər. Dini ekstremist- lər küçələrə toplaşaraq çadra geyməyən Azərbaycan qadınlarına hücum edir, onları Avropa tipli ayaqqabılarını çıxarmağa və qara çadra geyinməyə məcbur edirlər. Məktəbə gedən qızlar və onların valideynləri qorxu içərisində yaşayırdılar. Tağıyevin məsləhəti ilə məktəbli qızlar Rus Imperatriçası Aleksandra Fyodorovnaya məktub yazaraq, ona məktəb açmağa icazə verdiyinə görə təşəkkür edirlər. Cavab teleqramında imperat- riça bu qızların öz ölkələrinin faydalı və xoşbəxt vətəndaşları olacağına ümid bəslədiyini bildirir. Bu məktubdan sonra fanatiklər hökümətə qarşı getməkdən qorxaraq, artıq qızlara hücumu dayandı- rırlar. Məktəb “Aleksandra adına rus müsəlman qadın internat məktəbi” adlandırılmağa başlayır. Azərbaycanın erkən müstəqilliyi illərində (1918-1920) Ta- ğıyev məktəbin binasını Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökümətinə təhvil verir. Sonralar burada bolşevik höküməti fə- aliyyət göstərir. Bu gün bu gözəl binada Əlyazmalar Institutu yer- ləşir. Tağıyev həmçinin müsəlman Şərqində ilk Avropa üslublu teatr olan musiqili komediya teatrının tikintisini maliyyələşdirmiş- dir. Hacıbəyovun operalarının çoxu bu teatrda ifa olunmuşdur. La- kin Sovet dövründə azərbaycanlıların bu binanın Tağıyevi tərə- findən tikdirildiyini söyləməkdən çəkinirdilər. Bu çox təhlükəli idi. Hal-hazırda bina yenidən təmir edilib və daha da gözəlləşib. AĞA MUSA NAĞIYEV. Bakının memarlığına böyük töhvə verən digər bir neft maqnarı Ağa Musa Nağıyev (1848-1919) olmuşdur. O, şəhər xeyriyyə cəmiyyəti olan “Cəmiyyəti-Xeyriyyə” üçün Bakının ən gözəl binalarından biri olan Ismailiyyə Sarayını tikdirmişdir. Bina Nağıyevin cavan ikən vərəmdən vəfat etmiş oğlu Ismayılın şərəfinə “Ismailiyyə” adlandırılmışdır. Nağıyev Ismailiyyəni Venesiya qotikası üslubunda tikəcə- yinə dair söz verən polyak memarı I. K. Ploşkonu işə götürür. Tikinti işləri 1913-cü ildə başa çatır, lakin 5 il sonra erməni daş- nakları binanı yandırırlar. Azərbaycanlılar onu təmir etdirirlər və 1919-cu ildə burada ADR-in Parlamenti yerləşir. Bir il sonra parla- mentin hakimiyyəti təhvil verməsini tələb edən bolşeviklər yaxın- 155 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|