Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ _________________________________________________ BAKI MEMARLIĞI, MEMARLARI, VƏ BU MEMARLARI MALİYƏLƏŞDİRƏN ŞƏXSİYYƏTLƏR Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 9.4 (Qış 2001) © 2004, Azerbaijan İnternarional akını gəzərkən siz müxtəlif növ binalara rast gələcəksiniz. Daş qalalar, heyranedici saray iqamətgahları, orta əsr məs- cidləri ilə yanaşı müasir yaşayış binaları, müasir bank binaları və otellər. Müasir həyatın hay-küyü və qarışıqlığı içərisində hər tərəfdən tarixlə əhatə olunmaq kimi gözəl bir hiss duyulur. B Lakin, çox maraqlıdır ki, azərbaycanlıların çox az bir his- səsi Qız Qalası və 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində ucal- dılan möhtəşəm binalar da daxil olmaqla şəhərin əsas qədim tiki- lilərinin tarixi barədə məlumata malikdir. Bu tikililərin çoxu barədə, xüsusilə də Kommunist hakimiyyətindən (1920-1991) əvvəl, Birin- ci Neft Yüksəliş dövründə tikilən binalar barədə ətraflı məlumat Sovet dövründə ya gizlədilmiş, ya da təhrif olunmuşdu. Qız Qalası Bakının ən məşhur və heyranedici abidələrindən biridir. O çox nadir bir quruluşa malikdir: Silindr formalı 8 mər- təbəli daş qala iri bir daş çıxıntısına və ya başqa cür desək “quy- ruğa” birləşdirilib. Yuxarıdan ona nəzər yetirdikdə binanın nəhəng bir vergül işarəsinə bənzədiyini söyləmək olar. Qız Qalasının yaranmasının mənbəyi indiyədək sirr olaraq qalmaqdadır. Azərbaycan tarixçiləri hələ də bina bərədə ən bəsit suallar üzərində belə müzakirələr aparırlar. Buraya bu tipli suallar daxildir: Bina nə vaxt tikilib? Nə məqsədlə istifadə olunub? Nə üçün belə spesifik formaya malikdir? Sovet arxeoloqları və tarixçiləri Qız Qalası ilə bağlı tədqi- qatlar apararkən, müəyyən etmişdilər ki, bu tikili memar Məsud ibn Davud tərəfindən 12-ci əsrdə hərbi qala kimi tikilimişdir. Məsud ibn Davudun adı tikilinin divarına salınmış daşın üzərinə həkk edil- mişdi. Sonralar tarixçi Sara Aşurbəyli müəyyən etmişdi ki, bu daş sadəcə olaraq tikilinin təmiri zamanı istifadə olunan qırılmış 150 sərdabə daşıdır. Çox güman ki, Məsud ibn Davud hətta memar belə olmamış və qalayla heç bir əlaqəsi olmamışdır. Azərbaycan müstəqilik əldə etdikdən sonra (1991-ci ilin sonları) tarixçi memar Şamil Fətullayev özünün “Bakının Memarlıq Ensiklopediyası” ında (1998) yazırdı ki, qala 1300 il bundanəv əvəl, islama qədərki dövrdə tikilmişdir. Professor Davud Axundov daha maraqlı bir nəzəriyyə irəli sürmüşdür. O deyir ki, bu bina heç bir zaman hərbi məqsədlər üçün istifadə edilməmiş, ancaq qədim Zərdüşt atəşpərəst məbədi olmuşdur. Axundov özünün “Qədim və Erkən Orta Əsr Azərbaycan Memarlığı” kitabında (1986, Bakı, səh. 287) yazır: “Eramızın ilk miniliyyinin başlanğıcında yeddi tanrıya həsr edilən həmin dövrlər üçün möhtəşəm, səkkiz mərtəbəli qala məbədi (Qız Qalası) ucal- dıldı. Orada yeddi müqəddəs mərtəbə var idi. Divarlar Panteonda Ahuraməzda (Hörmüzd) və Mitra tanrılarının şərəfinə yanan rəngli atəşləri ilə bir yerdə olan ibadətgahları gizlədirdi.” Heç kəs Qız Qalasının nə zaman tikildiyini bilməsə də, ancaq bir şey məlumdur ki, bu tikili 12-ci əsrdə deyil, ondan bir ne- çə əsr öncə inşa edilmişdir. ŞİRVANŞAHLAR SARAYI. Orta əsrlərin Şirvanşahlar Sa- rayı Azərbaycanlılar üçün çox önəmli bir rəmzdir, çünki o, onlara Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi tarixini xatırladır. SSRI-dəki bəzi şovinist akademiklər sübut etməyə çalışırdılar ki, Azərbaycan ayrıca dövlət kimi heç vaxt mövcud olmamış və o, 1918-ci ilə qədər rus və iranlılar kimi başqa xalqların hakimiyyəti altında olmuşdur. Əslində bəzi düzgün məlumatlandırılmamış azərbaycanlılar və əcnəbilər hələ də bu fikrə inanırlar. Lakin bu saray da daxil olmaqla bütün tarixi faktlar sübut edir ki, Şirvan dövləti (Şimali Azər- baycan) 9-cu əsrdən 16-cı əsrədək olan 700 illik bir dövrdə müstəqil bir dövlət olmuşdur. Bakıdaki Şirvanşahlar sarayı 15-16-cı əsrlərdə Şirvan döv- lətinin başçıları tərəfindən tikdirilimişdir. Bu orta əsrlər dövründə bütün Azərbaycan ərazisində dağıdılmamış yeganə qədim iri saray idi. Saray kompleksi içərisində iki mərtəbəli əsas bina yerləşir. Bir zamanlar bu binada qızıldan hazırlanmış çox gözəl bir taxt var idi. Əsas binanın qarşısında 15-ci əsr alimi Seyid Yəhya Baküvinin məqbərəsi yerləşir. Yaxınlıqda yerləşən Divanxananın giriş qapısı gözəl daş oymalar ilə bəzədilmişdir. Sarayın aşağı həyətində 151 Şirvanşahların sərdabələri, məscid və qədim hamam qalıqları yerləşir. Şirvanşahlar Sarayı həqiqi bir saray kimi uzun müddət xidmət göstərməmişdir. 16-cı əsrdə Bakı Cənubi Azərbaycanın (hal-hazırda Iran) Ərdəbil əyalətindən olan Şah İsmayıl Səfəvi tərəfindən işğal edildi. O Şirvan dövlətini tamamilə ələ keçirir, hakim şah nəslinin bütün nümayəndələrini öldürtdürür və Şirvanşahlar Saray kompleksinə aid bəzi binaları yandırtdırır. 19-cu əsrdə rus əsgərləri Sarayın əsas binasından kazarma kimi istifadə etmişdilər. İki məsciddən biri hərbi arsenal kimi istifadə olunmuş və 1918-ci ildə partlamışdı. Hal-hazırda sarayın həyətində yalnız bir məscid qalmışdır. Sovet dövründə Şirvanşahlar Sarayı muzey kimi istifadə olunmuşdur. Bugün də muzey və onun tikililəri bağlıdır və sarayda geniş miqyaslı təmir işləri aparılır (məqalə 2004 ildə yazılmışdır). Təssüflər olsun ki, maliyyə çatışmazlığı bu təmir işlərinin dayandırılmasına səbəb olmuşdur. SOVET DÖVRÜNƏ QƏDƏRKİ MEMARLAR. Sovet dövründə orta əsr Azərbaycan memarları nisbətən yaxşı tədqiq olunmuşlar. Bunlardan ən məşhuru 12-ci əsr memarı Əcəmi ibn Əbubəkir, və ya sadəcə Əcəmi Naxçıvani kimi tanınan memardır. Onun şərəfinə Bakıda bir metro stansiyası adlandırılmışdır. Əcəmi Naxçıvani Naxçıvanda daş oymalar və şüşə ilə bəzədilmiş iri qala tipli türbə tikmişdir. O, bu türbəni 1186-cı ildə Cənubi Azərbaycan və Naxçıvanda hakimlik edən Eldənizlər dövlətinin başçısı Sultan Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə Xatunun şərəfinə ucaltmışdır. Əcəmi Naxçıvani həmçinin Naxçıvanda Yusif ibn Küseyir türbəsini tikmişdir. 13-14-cü əsr digər qabaqcıl Azərbaycan memarları Zeynal- abdin Şirvani, Mahmud ibn Maqsud, Hacı Əlişah Təbrizi, Ömər, Nizam Təbrizi, Cəmaləddin, Əbdül Mömin Təbrizi, Tacəddin və Arif olmuşlar. Sovet dövrü tarixçiləri Mərdəkan Qalasını tikən Əbdül Məcid və Bakı yaxınlığında Nardaran Qalasını inşa edən Mahmud ibn Səad kimi 13-cü əsr məşhur Bakı memarlarını tədqiq etmişlər. Bizə həmçinin Azərbaycan memarlarının Hindistandakı Tac Mahal sarayının və Mərkəzi Asiya və Şərqdə digər memarlıq abidələrinin tikintisində iştirak etmələri də məlumdur. Sovet dövründə orta əsr memarları təriflənsə və tədqiq edilsə də, kapitalizm dövründə fəaliyyət göstərən bir çox Azərbay- 152 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|