Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
həyatları boyu onları qane etdiyi üçün onlar təzə əlifbanı qəbul etməyə həvəsli deyillər. Çox vaxt qəbul edilmiş qanunun əhali arasında praktiki cəhətdən fəaliyyət göstərməyə başlaması arasında əhəmiyyətli dərə- cədə gecikmə olur. Məsələn, Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdik- dən sonra Azərbaycan Parlamentinin qəbul etdiyi ilk qanunvericilik aktlarından biri yeni əlifbanın qəbul edilməsi olmuşdu. Azərbay- canlılar Sovet dövründə məcburi şəkildə qəbul etdirilmiş kiril əlifbasından yaxa qurtarmağa və 1920-ci ilin əvvəllərində qəbul edilmiş və sonralar təkmilləşdirilmiş latın əlifbasına keçməyə çox can atırdılar. Azərbaycan Sovet Ittifaqından ayrılaraq öz müstəqil- liyini 1991-ci il oktyabrın 18-də elan etsə də, Sovetin Ittifaqının rəsmi surətdə dağılması haqqında Bela Veja razılığı əslində 1991-ci il dekabrın 8-də imzalandı. Bu müqavilədən 2 həftə sonra Azərbaycan Parlamenti de- kabrın 25-də rəsmi şəkildə yeni əlifba qəbul etdi. Bununla belə, hə- qiqətdə əlifba dəyişikliyi prosesi yavaş getdi və kiril əlifbası 2001- ci il avqustun 1-də prezident Heydər Əliyev kiril əlifbasının hər hansı bir rəsmi sənəddə və ya azərbaycan dilində istifadə olunan hər hansı bir mağazalar üzərindəki yazıların işlənməsinin qeyri-qanuni olduğu barədə qərar verdiyi dövrə qədər kiril əlifbası hələ də geniş şəkildə istifadə olunurdu. Yeni əlifbanın qəbul edilməsi zamanı meydana çıxan gecik- mə halı qəbir daşlarında da özünü büruzə verirdi. Cəmiyyətin çox hissəsi kiril əlifbası ilə yazmağı daha rahat hesab edirdilər, baxmayaraq ki, onların çoxu özlərini rus dilinin dominant olduğu Sovet Ittifaqı ilə bağlamaq istəyində deyildilər. Fərdiliyin güclü olduğu Sofi Həmiddə əlifba dəyişikliyinin təsiri qəbir daşlarında çox aydın şəkildə görünür. Müsəlman məzar- larında müəyyən ifadələrin eyniliyi və təkrarlığına bir meyl vardır. Lakin əgər şəxs öz yaxınının qəbri üstündə təkrarolunmaz, fərdi şəkildə yazı yazdırıbsa onda son 20 il ərzində əlifbanın tez-tez dəyişdirilməsinin necə savadsızlığa səbəb olduğu çox aydın şəkildə hiss olunur. Qəbir daşlarının çoxunda sözlərdə çoxlu hərf səhvi var və azərbaycan ədəbi dilinə uyğun gəlməyən ifadələrə rast gəlinir. SOFİ HƏMİDİN GƏLƏCƏK GÖRÜNÜĞÜ. Məzarlarda doğum və ölüm tarixləri yazıldığından inancla bağlı xırda nüanslar- da baş verən meyl və dəyişiklikləri sezmək artıq mümkündür. Məsələn, hazırda Azərbaycan Sovet Ittifaqından ayrılıb öz müstə- 134 qilliyini əldə etdikdən və din azadlığı mövcud olduqdan sonra İsla- mın geniş nüfuz qazandığını görürük. Son 3-4 il ərzində isə bu daha çox nəzərə çarpır. Qəbir daşlarında Qurandan götürülmüş misraların sayı gündən-günə artmaqdadır. Əlavə olaraq demək olar ki, tarixin bu dönəmində daş yonanların daş üzərində çətin ərəb əlifbasını yaz- maları ilk dəfə əlinə qələm alan birinci sinif şagirdinin yazısına bənzəyir. Çox güman ki, həmin yazını işləyən nəqqaş bu əlifbanı bilmir və ya başa düşmür. Aydındır ki, bu ilmə və nöqtələrin heç biri heykəltəraş üçün bir məna daşımır. Ərəb dilində olan yazılar çox pis bənzətmə üsulu ilə yazılır və nəticədə tekstlərdə çoxlu səhvlər meydana çıxır. Həmçinin qəbir daşlarında həyatı və şəxsin tutduğu peşəni tərənnüm edən simvolların sayı gündən-günə azalır. Əgər bu meyl davam etsə, qəbir daşları üzərində olan foto şəkillər və hətta Sovet dövründən qalmış kiçik portret şəkillər də çox güman ki, yox ola- caq. Bir daha qeyd edək ki, bu Islam qaydalarına çox ciddi şəkildə əməl olunduğu təqdirdə baş verə bilər. Gələcəkdə çox güman ki, fərdilik və şəxsiyyəti tərənnüm edən əlamətləri göstərməyə olan meyl azalacaq. Vəhdət və ölümə yanaşmanın daha “düzgün tərzdə” ifadə etmək meyllər güclənəcək. Beləliklə çox güman ki, gələcəkdə Sofi Həmiddə qəbir daş- ları başqa cür şəkil alacaq. Cinsi, şəxsiyyəti, maraq və peşəni ifadə etmək üçün nəqş edilmiş simvolların əvəzinə çox güman ki, təsviri incəsənət öz simmetrik və geometrik dizaynı ilə daha daha təm- təraqlı olacaqdır. MÜHÜM SUAL. Sofi Həmidlə bağlı hər hansı bir elmi təd- qiqatdan və ya analizdən daha çox əhəmiyyət kəsb edən ziyarət in- sanı cavablardan daha çox suallarla oradan aralanmağa məcbur edir. Sofi Həmidi emosional cəhətdən təsirlənmədən tərk etmək qeyri- mümkündür. Oradan ayrılarkən ölümdən çox həyat haqqında fikir- ləşməyə başlayırsan; insanın beyninə cavabdan çox sual meydana gəlir. Yekun olaraq onu demək olar ki, Sofi Həmid hazırkı vəziy- yəti ilə həqiqətən də ölümün deyil, həyatın təntənəsidir. Gözləni- lənlərin əksinə olaraq, bura ilhamlandırıcı və insanın kefini qaldıran bir yerdir—həyatın təsdiqidir. Bu bizə belə bir sual verməyə vadar edir: Həyatımı və seçdiyim həyat yolunu ən yaxşı ifadə edə bilən simvollar hansılardır? 135 Betty Blair və Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Ülviyyə Məmmədova Yoxladı: Aytən Əliyeva Redaktə etdi: Aydan Nəcəfova GÖRKƏMLİ TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR ________________________________________ 136 MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV: ÖZ DÖVRÜNÜ QABAQLAYAN ƏLİFBA İSLAHATÇISI Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 8.1 (Yaz 2000) © Azerbaijan International. lyazmalar Institutunun arxivləri içərisində Mirzə Fətəli Axundova (1812-1878) həsr olunmuş xüsusi bir bölmə var. Bura onun həm nəşr olunmuş, həm də nəşr olunmamış əl- yazmaları daxildir. Axundovun əsasən teatr və dram sahəsində özül qoyduğuna görə xatırlanmasına baxmayaraq, onun əlifba islahatına da yardımı çox böyük olub. Ə Axundov Tiflisdə (Gürcüstan) tərcüməçi kimi işləmiş və əlifba islahatı üzərində işinə 1850-ci ildən başlamışdır. Onun ilk cəhdi ərəb əlifbasında onun azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə uyğun olması üçün bəzi dəyişikliklər etməsi oldu. Əvvəlcə o, təkid etdi ki, hər bir səs ayrı simvol ilə göstərilməlidir - heç bir ikiləşdir- mə və ya buraxılmalar olmamalıdır. Ərəb əlifbasında yalnız üç sait səs göstərilib, Azərbaycan dilində isə doqquz sait səs göstəril- məlidir. Ikinci olaraq o, əlifbadan “nöqtə və hərəkələr” kimi hər- füstü və hərfaltı işarələri yox etməyə ümid edirdi, çünki, onun fikrincə bu işarələr yazı prosesini yavaşıdırdı. Üçüncü, onun fik- rincə əgər yazı qrafikası bir yerdə, sözlərdə ara buraxılmadan yazılsa bu, savadlılığı artırar. Bu, insanlara sözlərin harada başlayıb harada bitməsini asan ayırmaq imkanı verər. 1863-cü ildə Axundov Istanbula getdi və öz fikirlərini şəxsən Osmanlı Elmi Cəmiyyətinə təqdim etdi. Onun təklifləri Tür- kiyə qəzetlərində ciddi mübahisələrə səbəb oldu. Bir çox naşir və ziyalılar bu islahatın əksinə idilər. Lakin şair Namiq Kamal təkidlə onun cəhdlərini müdafiə edirdi. Qızğın mübahisələr yarandı, Türk dillərini saflaşdırmaq və türk lüğətindən bütün ərəb və fars sözlərini təmizləmək tərəfdarları bu mübahisələri daha gücləndirdi. Sonda təkcə Azərbaycanda deyil, Türkiyədə də mühafizəkar qüvvələr qalib gəldi. Belə də fikir- ləşənlər var idi ki, Qur’an ərəb dilində yazıldığından bu əlifba mü- qəddəsdir və ona müdaxilə edilməməlidir. Elə ən böyük müqavimət 137 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|