Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
Betty Blair və Fərid Ələkbərli Mənbə: Azerbaijan International Jurnalı, AI 13.1 (Yaz 2005) © Azerbaijan International 2005 ofi Həmid yalnız Azərbaycanda deyil, ümumilikdə dünyanın hər hansı bir yerində mövcud olan ən bənzərsiz qəbiris- tanlıqdır. Bunu söyləyərkən heç bir mübaliğəyə yol vermirik. Zənnimizcə, insan həyatını təsvir etmək üçün mənalı simvolların seçilməsi, onların qəbir daşlarına həkk edilməsi və solğun rənglərlə boyanması çox nadir bir təcrübədir. S Bütün başqa qəbiristanlıqlar kimi, Sofi Həmid də ölümlə bağlı fikirlərin və ona olan münasibətlərin tərzlərinin saxlandığı bir yerdir. Bu yer adamı oxumağa cəlb edən açıq bir tarixi kitabdır. Azərbaycanın küləyin sovurduğu bir neçə akrlıq düzənlik sahəsində əsrlər boyu formalaşmış xalq inamları, din, millətçilik, siyasət, iqtisadiyyat, təhsil və hətta əsrlər boyu formalaşmış dil və əlifbanın istifadəsi ilə bağlı meyl və dəyişikliklər sənədləşdirilmiş halda çox cəm şəkildə yayılmışdır. Bu mənada Sofi Həmid folklorçular üçün əsl cənnətdir. Qə- bir daşlarının öyrənilməsi regiondakı inam sistemi ilə bağlı geniş təsəvvür yaradır. Həqiqət isə ondan ibarətdir ki, bu yer haqda hələ də heç bir folklorçu bir məqalə çap etdirməmişdir. Bu böyük sər- vətə diqqət yetirilməməsi və ictimai elm sahəsində çalışan alimlər tərəfindən etinasız münasibət bizi təəccübləndirdi. Belə aydın oldu ki, bunun cavabı çox sadədir: Sofi Həmid qəbiristanlığında Sovet dövründə tədqiq olunması qadağan edilmiş iki məsələyə toxunulmuşdur. Müstəqillik əldə edildikdən sonra isə maliyyə çatışmazlığı səbəbindən rəsmi səviyyədə çox az sayda sahə təcrübəsi aparılmışdır. Sovet dövründə millətçilik və din, xüsusilə də pan-türkizm və pan-islamizm təsiri altında olan sahələr tədqiq olunmamış qalırdı. Belə ki, Stalinin hakimiyyəti dövründə bir sıra folklorçular bu kimi sahələri tədqiq etdiklərinə görə həyatlarını itirmişlər. Nəticə etibarilə Sofi Həmid elmi tədqiqat üçün qadağan olunmuş sahəyə çevrilmişdi. Əlbəttə qəbiristanlığı ziyarət etmək mümkün idi, amma ümumilikdə alimlər bilirdilər ki, bu kimi mövzular üzərində işləməyə cəhd edərlərsə onda gələcək fəaliyyətlərini inkişaf etdirə bilməyəcəklər. Bununla da alimlər 124 arasında özünü senzura norma halını almağa başladı. Həqiqətən də Sofi Həmiddə yalnız Islam və millətçilik mövzuları çərçivəsində düzgün təhlil aparmaq mümkündür. Amma bu o demək deyil ki, Sofi Həmiddə minlərlə qəbir daşlarının yanından keçdikcə müxtəlif inam növlərinə rast gəlməyə- cəksən. Burada siz animizm, kommunizm, şiə Islamı və s. kimi qeyri-adi xalq inamlarının müxtəlif növlərini aşkar edəcəksiniz. Bildiyimizə görə bu birinci dəfədir ki, Sofi Həmid haqqında hər hansı bir dildə, istər azərbaycan, istər rus, istərsə də ingilis dillərində bir məqalə çap olunur. Ümid edirik ki, bizim gördüyümüz iş digərlərini də, istər azərbaycanlıları, istərsə də əcnəbiləri bu yer barədə daha dərin araşdırmalar aparmağa həvəsləndirəcək. AÇIQ HAVA ALTINDA İNCƏSƏNƏT MUZEYİ. Sofi Həmid qəbiristanlığı ilk baxışdan insana açıq hava altındakı incəsənət muzeyini xatırladır. Burada daş üzərində çox vaxt dizayn cəhətdən çox primitiv şəkildə həkk olunmuş və açıq rənglərlə boyanmış çoxlu sayda simvollar vardır. Sofi Həmid şəxsiyyətin və fərdiliyin zəfərini təmsil edir və bu cəhətdən bu ərazi xüsusilə ma- raqlı və təqdirəlayiqdir. Qəbiristanlıq boyunca gəzmək sanki xəzinə ovuna çıxmağı xatırladır, çünki burada gəzərkən özünə daima “bu insan kim olub,” “bu simvol və ya obyekt nəyi bildirir,” “bu insanı təsvir etmək üçün niyə məhz bu simvoldan istifadə edilib?” kimi suallar verirsən. Sofi Həmid bir çox səbəblərə görə nadir bir yerdir. Bura Azərbaycandakı başqa qəbiristanlıqların heç birinə bənzəmir, çünki burada etnoqrafik, dini və hətta kommunist motivlərini özündə bir- ləşdirən bir çox meyl və üslublar qarşı-qarşıyadır. Bütün bunlar xalq mədəniyyətinin və təxəyyürünün məhsuludur. Sovet dövründə kommunist hakimiyyəti ənənəvi dini islamın əsaslarını zəiflətmiş, bununla da yas sənətində xalq təxəyyürünün və milli mədəniyyə- tinin əks olunmasına təkan vermişdir. Ötən əsr ərzində Azərbaycan tarixinin ən əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri siyasi sistemin bir ardıcıl olaraq neçə dəfə dəyişilməsidir. Bir daha qeyd edək ki, bu qəbiristanlığın aydın nəzərə çarpan xüsusiyyətlərindən biridir. Azərbaycanda Sovetə qədərki dövr (1920-ci ilə qədər) Islamla xarakterizə olunur. 1930-cu illərə qədər, Sovet hakimiyyətinin ən kəskin dövründə məscidlərin və kilsələrin bir çoxu partladılmışdı. Ateist bir dövlət yaratmaq məqsədi qarşıya qoyulmuşdu. Məsələn, Bakının ən tanınmış ibadət 125 yerlərindən olan Bibi Heybət Məscidi və Aleksandr Nevski Rus Provaslav Kilsəsi 1930-cu illərin əvvəllərində dağıdılmışdı. Dinə qarşı rəsmi mövqeyin olmasına baxmayaraq, Sofi Həmid sübut edir ki, həmin dövrdə cəmiyyətdə dinə qarşı ikili münasibət davam etməkdə idi. Burada Sovet dövründə Allaha inamın mövcud olduğunu sübut edən çoxlu qəbirlər vardır. DİNİ MƏZMUN. Sofi Həmid fenomenini dərk etmək üçün orada olan qəbir daşlarını Islamda mövcud olan ölüm və dəfnlə bağlı inamlar kontekstində təhlil etmək vacibdir. Islam ölümdən sonra qəbrin əbədiləşdirilməsini alqışlamır. Burada göstərilir ki, qə- bir yalnız insan cisminin bu fani dünyada müvəqqəti sığınacağıdır. Insan dünyasını dəyişəndə onun ruhu o biri dünyaya köçür. Onun bu dünyanın təkində qəbir özü də daxil olmaqla qalan bütün qalıqları isə, torpağa qarışmalı və tədricən yox olmalıdır. Islam qanununa əsasən qəbirlər sadə olmalı, qəbir daşı isə çox böyük olmamalıdır. Ənənəvi olaraq qəbirin üstünə böyük daş parçasından ibarət baş daşı qoyulur (təxminən bir metr hündür- lüyündə) və onun üzərində ölən şəxsin adı, doğum və ölüm tarixləri qeyd olunur. Adətən qəbir daşına Qurandan bir neçə ayələr da qeyd olunur. Bir çox cəmiyyətlərdə olduğu kimi əzizlərinin qəbrini adə- tən ən yaxın qohumlar ziyarət edir. Bəzən nəvələr də bu ənənəni davam etdirir, lakin növbəti nəsil bunu etməyi tərgidir və qəbir də unudulur. Islam nöqteyi nəzərindən bu çox təbii bir prosesdir. Islam qəbrin uzun müddət saxlanmasının əleyhinədir. Bir neçə nəsil dəyi- şildikdən sonra qazılmış və qəbrin üstünə atılmış torpaq yerə çök- məli və yenə də yerin hündürlüyü nisbətinə gəlib çatmalıdır. Bəzək- li qəbir daşlarının, tabutların və ya dəbdəbəli mavzoleylərin düzəl- dilməsi təkəbbür əlaməti olaraq günah hesab edilir. Lakin bu o demək deyildir ki, müsəlman hökmdarları heç də bəzəkli qəbirlər tikməmişlər. Orta əsrlərdə şahların özləri və ailə üzvləri üçün bəzəkli mavzoleylər tikdirdikləri haqda çoxlu dəlillər vardır. Məsələn, 12-ci əsrdə Naxçıvanda tikilmiş Möminə Xatun Türbəsi və ya Aqrada (Hindistan) inşa edilmiş Tac Mahal Məqbərəsi orta əsrlər müsəlman din adamları arasında mövcud olmuş belə meyllərə ən yaxşı nümunələrdir. Bununla belə bu cür hallar şah, sultan və ya totalitar despotlar üçün xarakterik idi və sadə əhali arasında geniş yayılmamışdı. 126 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|