Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ümumiyyətlə sadə insanlar üçün olan qəbiristanlıqlar Islam qaydalarına tam sadiq qalmışdır. Sovet dövrünə qədər Azərbaycan- da olan demək olar ki, bütün qəbiristanlıqlar xarici görünüşcə çox sadə idilər. Belə ənənəvi qəbiristanlıqlar Azərbaycanda hələ də mövcuddur. Onlar sanki çoxlu qəbir daşları olan açıq bir sahəyə bənzəyir. Bu qəbirlərin hərəsi bir vəziyyətdə – bəzisi yeni, bəziləri isə qəbir daşının üzərində baş qaldıran şibyə və ya yaxınlıqda bitən dəvə tikanı və kətyan kollarından müəyyən olduğu kimi qədimdir. Bəziləri torpağın içinə çökmüş, bir tərəfə əyilmiş və ya artıq aşmışdır. Vurulan naxış və yazılar külək və su ilə yuyularaq çox çətinliklə oxunan vəziyyətə düşüb. Beləliklə belə müsəlman qəbiristanlıqlarında deyə bilərsən ki, qəbirləri “nəsillərə” görə fərqləndirə bilərsən: 1) düz, hündür yenicə daş karxanasından yonulub çıxarılmış açıq, açıq qəhvəyi rəngli daşları olan “cavan” qəbirlər, 2) boz və azacıq dağılmış “orta yaşlı” qəbir daşları, 3) qaralmış və bir tərəfə əyilmiş “yaşlı” qəbir daşları, 4) topal “uzunömürlülər” və nəhayət 5) çox hissəsi yerin altına getmiş “ölmüş qəbirlər.” RƏNG. Rənglər Sofi Həmiddə bir az başqa tərzdədir. Hər şeydən əvvəl qəbir daşlarının bir çoxu açıq rənglərlə, xüsusilə də mavi, yaşıl və sarı rənglə rənglənmişdir. Bəzi qəbir daşları çoxrəng- lidir. Bunların bəziləri hətta tropik Afrika incəsənətini xatırladır. Hətta köhnə qəbirlərin bəzilərində də rəng izləri qalmışdır. Bu xüsusiyyətlər kommunizmdən əvvəlki dövrə aiddir və görünür bu- rada yerli əhalinin etnoqrafik xüsusiyyətlərinin təsiri vardır. YONULMUŞ FİGURLAR. Sofi Həmiddə qəbir daşının müxtəlif yerlərində və baş daşında ölmüş şəxsin cinsini, maraq dairəsini və ya peşəsini ifadə edən fiqurlar işlənmişdir. Məsələn, əgər bu şəxs ovçu olmuşdursa onda onun qəbir daşında tüfəng, dənizçi olmuşsa gəmi, sürücü olmuşsa avtobus şəkli çəkilir. SURƏTLƏR. Sofi Həmidin təkrarolunmazlığı ondan iba- rətdir ki, müsəlman qəbiristanlıqlarında insan və heyvan təsvirlə- rinin çəkilməsi xarakterik deyil. Islam təsviri sənətində yalnız bitki şəklinin (gül, ot və ağac şəkilləri) çəkilməsinə icazə verilir. Bu hə- qiqətdir ki, Islamda insan və heyvan təsvirləri vardır. Buna misal Orta əsr kitablarındakı miniatürləri göstərmək olar. Bununla belə bu cür təsvirlər yalnız kitablarda mümkün idi. Insanları və heyvanları təsvir edən heykəltəraşlıq işləri cid- di surətdə qadağan olunmuşdu, çünki onlar bütpərəst dinlərə xas 127 xüsusiyyət hesab olunurdular. Buna görə də heykəltəraşlıq işlərində insan və ya heyvan təsviri Islamı inkar etmək və bütpərəstlik dininə sitayiş etməyə bərabər idi. Orta əsrlər dövründə belə şəxs murtəd adlanırdı və ölümə məhkum edilirdi. Insan şəkillərinin təsviri və həmçinin qəbir daşlarında qoyulumuş foto şəkillər və oyma işlərə Islamda icazə verilmir. Qəbir insan bədəni üçün müqəddəs və istirahət yeri hesab olunurdu. Islama görə Qiyamət günündə bütün ölülər dirilərək qəbirlərindən qalxacaq və Allahın qarşısında etdikləri günahlara görə cavab verəcəklər. Lakin Sofi Həmiddə olan qəbirlərdə çox vaxt ölən adamın əksi təsvir olunmuşdur. Burada hətta Qorbaçovun hakimiyyətindən bir az əvvəlki Sovet dövrünə (təxminən 1980-ci illər) xas olan qara baş daşları vardır. Bu baş daşlarında arxa və qarşı tərəfdə ölmüş şəxsin tam ölçülü əksi oyulmuşdur. Belə tip şəkillər yalnız Sofi Hə- midlə məhdudlaşmır. HEYVANLAR. Islamda heyvan heykəllərinin və ya qra- vürlərinin qadağan olunmasına baxmayaraq, burada siz çoxlu heyvan təsvirlərinə rast gələ bilərsiniz. Məsələn, burada karvan şəklində təsvir olunan çoxlu sayda dəvə şəkilləri vardır. O zamanlar Azərbaycan şərqlə qərb və eyni zamanda şimalla cənub arasındakı ticarət yollarının qovşağı rolunu oynamışdır və buna görə də dəvədən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə də geniş yayılmışdı. DƏVƏLƏR. Sofi Həmidin müqəddəs ziyarətgah kimi möv- cud olmasının kökündə dəvələrdən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə ilə bağlı bir rəvayət dayanır. Bu rəvayətə görə Sofi Həmid 14-cü əsrdə molla kimi bu regiona gəlmiş bir Ərəb taciri olmuşdur. Rə- vayətə görə Sofi Həmid ölümünün yaxınlaşdığını anlayanda öz sə- yahət yoldaşlarına tapşırır ki, onu dəvəsinin istirahət etmək üçün dayandığı yerdə basdırsınlar. Buna görə də dəvələr çox vaxt orada olan qəbir daşlarının bir çoxunda təsvirlərin tərkib hissəsi kimi qeyd olunub. Dəvələr həmçinin müsəlmanların Məkkəyə ziyarət zamanı də əsas nəqliyyat vasitəsi rolunu oynamışdır. Qəbirlər üzərində çəkilmiş dəvə təsvirlərindən əlavə həyət- də Sofi Həmid piri yerləşən yerdə daşdan bir dəvə heykəli vardır. Bu heykəl ətrafında bəzi adətlər formalaşmışdır. Məsələn, belə bir inam vardır ki, əgər hamilə qala bilməyən qadın həmin dəvənin altından keçirsə, onda hamilə qalar. Bunun üçün o, dəvənin altından üç dəfə keçməlidir. Dəvələrdən başqa siz qəbirlər üzərində çoxlu at təsvirləri də görə bilərsiniz. Burada yəhərlənmiş və ya faytona bağl- 128 anmış at rəsmləri vardır. Burada həmçinin dağ maralı və ya qoyun təsvir olunan təbiət səhnələri də vardır. Bəzi hallarda inək təsvirinə də rast gələ bilərsiniz. Əgər şəxs cavan yaşda vəfat etmişsə, onda onun qəbri üzərində bir cüt məhəbbət quşu görə bilərsiniz. Bu isə həmin şəxsin ölümdən daha çox toy ilə əlaqələndirilməsinə dəlalət edir. İLANLAR. Azərbaycanda ilanlara sitayiş İslama qədərki dövrə təsadüf edir. Bu animist inanclar qədim albanlar və orta əsrlər türk tayfaları arasında yayılmışdı. Islama qədərki dövrdə ilan bəzi qədim tayfaların totemi idi. Qədim türklərin bayraqlarında ilanların və əjdahalar təsvirlər olunurdu. Bir çox kəndlilər hələ də ilanı müqəddəs hesab edirlər. Sofi Həmiddə qədim əfsanələrin təsiri hələ də açıq-aydın görünür. İslamaqədərki dövrdə mövcud olan inanclar hələ də yerli əhali arasında qalmaqdadır. Məsələn, Sofi Həmid qəbiristanlığının yaxılığında yaşayanlar ilanları müqəddəs hesab edirlər. Onlar inanırlar ki, əgər sən ruhən pak insansansa, qəbiristanlıqda olan ilanlar sənə toxunmayacaqlar. Çox vaxt onlar evlərini ilandan qorumaq üçün Sofi Həmidin torpağından götürüb evlərinə aparırlar. Üzərində hətta ilan rəsmləri həkk olunmuş qəbir daşları da vardır. Bu təsvirləri görəndə biz çox təəccübləndik. Ilk ağlımıza gələn bu oldu: “Yazıq adam, yəqin onu ilan çalıb.” Lakin qəbrə daha diqqətlə baxanda gördük ki, həmin rəsmdə ilanın qarşısına bir qab süd qoyulub. Bu qabdakı ilandan alınmış zəhər idimi? Bu adam ilanlara baxan olubmu? Bir zamanlar Abşeron yarımadasında ilan ferması vardı və burada ilanlar yetişdirilirdi ki, sonradan onların zəhərindən müalicəvi məqsədlə istifadə etsinlər. Daş yonanların birindən qəbir daşlarının üzərində olan ilan rəsmlərinin nə məqsədlə çəkildiyini soruşduqda, o bizə həmin şəx- sin ilandan qorxmadığını və onun o qədər qayğıkeş və nəzakətli ol- duğunu və buna görə də sanki ilanın onun əlindən yemək yeyə biləcəyini söylədi. Göyçək Fatma, Ovçu Pirim və Taxta Qılınc adlı azərbaycan xalq nağıllarında biz ilanların və bu kimi varlıqların müsbət şəkildə təsvir olunduğu animist inancların izlərinə rast gələ bilərik. TƏKRAR. Minlərlə qəbrin yerləşdiyi Sofi Həmiddə hər bir qəbrin özünəməxsus olduğunu fikirləşə bilərsən. Əlbəttə ki, dizayn cəhətdən müxtəliflik vardır. Hər şeydən əvvəl qəbir daşının 6 tərəfi işlənmişdir: baş daşın qarşı və arxa tərəfləri, üstəgəl qəbir daşının 129 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|