Şöhret mustafayev XVIII. XX. YÜZyillarda tariHİ azerbaycan toprağI İrevan hanliğI’nin araziSİne ermenilerin göÇ ettiRİlme poliTİkasi

84

ŞÖHRET MUSTAFAYEV

Bahar - 2015

Tarihi dönemi araştırıldığında özellikle dikkat edilmesi gereken konu, 

Ermenilerin İrevan, Nahçıvan ve Karabağ’a göç ettirilmesi zamanı bölgenin yerli 

halkı olan Azerbaycan Türklerinin kendi yurtlarını terk etme zorunda bırakılmış 

olmalarıdır. 1828 yılından önce bölge nüfusunun yüzde 20’sinin Ermenilerden 

oluştuğu halde 1832 yılında yüzde 55.5’e yükseldiğini belirtmek gerekmektedir. 

Bunun karşılığında silahlı Ermeni çeteleri tarafından hayata geçirilen katliam ve 

takip politikasından canlarını kurtarmaya çalışan Azerbaycan Türkleri ise kendi 

yurtlarını terk ederek komşu Osmanlı ve İran devletlerine sığınmışlardır

30

.

Ermenilerin Azerbaycan arazilerine göç ettirilme politikasının çeşitli dönem-

lerde de aşamalı bir şekilde gerçekleştirildiğini belirtmek gerekmektedir. Şöyle 

ki, son iki yüzyıl içerisinde söz konusu coğrafyada Ermeni birlikleri tarafından 

Azerbaycanlılara karşı belli amaca uygun bir şekilde hayata geçirilmiş (1905, 

1918, 1948-1953, 1988-1994) etnik temizleme politikası sonucunda Azerbaycan 

halkı ağır mahrumiyetlere, milli facia ve meşakkatlere maruz kalmıştır. Bölgenin 

demografik terkibinin Hristiyan Ermenilerin lehine zorla değiştirilmesi süreci kah 

gizli ve açık tahribatlarla, kah da yapay olarak yapılan milli katliamlar ve savaş-

lar aracılığıyla yürütülmüştür. Böylesine bir politika sonucunda Azerbaycanlılar, 

günümüzde Ermenistan olarak adlandırılan araziden bin yıllar boyunca yaşadık-

ları yurt yuvalarından göç ettirilerek toplu katliam ve kıyımlara maruz kalmış, 

Azerbaycan Türklerine ait binlerce tarihi, kültürel anıt ve yerleşim yeri yıkılarak 

yerle bir edilmiştir

31

.

Ermeni birliklerinin vandalist davranışları ile ilgili tarihi gerçekler is-

ter geçmişte, isterse de günümüzde bazen Ermenilerin kendileri tarafından da 

itiraf edilmektedir. Şöyle ki Ermeni Bolşeviklerinin liderlerinden olan O. A. 

Arutyunyan kendi anılarında 1905 yılı olayları hakkında şunları yazmaktadır: 

“1905 yılının başlarında Taşnakların silahlı askerleri Mavzeristler (mavzerciler) 

“Azerbaycanlıları öldüre bildiğin kadar öldür, yağmala” sloganları ile yok etme 

kampanyası başlatmışlardı. Taşnaklar Ermeni köylerine dağılarak katliam ko-

nuşmaları yaptılar. Köylüleri ellerinde silah Ermenilerin “onurunu ve hayatını 

30  Yaqub Mahmudov vd., İrəvan Xanlığı: Rusiya İşğalı və Ermənilərin Şimali Azərbaycan 

Torpaqlarına Köçürülm

əsi, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Yayınları, Bakı 2009, s. 

399.

31  Şöhret Mustafayev “XX’nci Əsrdə Ermənilərin Azərbaycanlılara Qarşı Etnik Təmizləmə 

Siyasəti”, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatiya Aləmi Jurnalı, (dərgi), S 7, 

Bakı 2004, s. 117. 

---

85

XVIII.-XX. YÜZYILLARDA TARİHİ AZERBAYCAN TOPRAĞI - İREVAN HANLIĞI’NIN 

ARAZİSİNE ERMENİLERİN GÖÇ ETTİRİLME POLİTİKASI

Sayı: 91

korumaya” çağırdılar, Ermeni nüfusunu Azerbaycanlılara karşı silahlandırmaya 

çabaladılar. Taşnak eşkiyaları; yağma yaptılar, sivil halkı öldürdüler, onların köy-

lerini ateşe verdiler. Taşnaklar, silah-sursat konusunda hiçbir sıkıntı çekmemiş-

ler. Ermeni Piskoposları Horen ve Suren tarafından yetkili kılınan heyet Çarlık 

Rusya’nın Kafkasya Valisi Vorontsov-Daşkov’un özel izniyle silahlandırılmışlardı. 

Taşnak Mavzeristlerin humbapeti (komutanı) Sumbat’ın Azerbaycanlıları nasıl 

da gaddarlıkla öldürdüğünü kıvançla Ermenilere anlattığının tanığı oldum”

32

.

 

Diğer bir Ermeni A. A. Lalayan ise, 1918-1920 yıllarında taşnak Ermeni birlikle-

rinin Azerbaycanlılara karşı hayata geçirdikleri toplu katliamdan bahsederek ken-

di makalesinde şöyle yazmaktadır: “Taşnaklar 1918-1920 yıllarında Azerbaycanlı 

nüfusu yok etmeye çalışmıştır. İki yıllık hakimiyetleri döneminde taşnaklar 

Ermenistan’da yaşayan Azerbaycanlıları öldürüyor, yağmalıyor ve köylerini, ka-

sabalarını ateşe veriyorlardı. 1920 yılının Mayıs ayında “Müslümanlar bizim 

düşmanımızdır” sloganı ile Azerbaycanlıların meskunlaştığı köyleri bombaladı 

ve silahsız halkı katletti”

33

.

 Arşiv materyallerinde de görüldüğü gibi, Ermenilerin 

kendileri bile Azerbaycanlılara karşı işledikleri kanlı cinayetlerinin ölçeğinin gi-

derek genişlendiğini itiraf etmek zorunda kalmışlardır. 29 Mayıs 1918 tarihinde 

eski Azerbaycan toprağı olan İrevan şehri dahil olmakla 9.5 km

2

’lik arazide ya-

bancı güçlerin desteği ile Ermenistan Cumhuriyeti kurulduktan sonra “Türksüz 

Ermenistan” politikasının daha geniş ölçek kazandığı inkar edilemez bir olgu-

dur. Şöyle ki, 1918-1920 yıllarında Ermeni birlikleri tarafından Azerbaycanlılara 

karşı gerçekleştirilen toplu kıyımlar sonucunda 1916 yılında İrevan vilayetinde 

373.582 Azerbaycanlı yaşadığı halde, 1920 yılının sonlarında ise, bu rakam 20 

binden aşağı olmuştur

34

. Aynı dönemde şimdiki Ermenistan arazisinde yaşayan 

575.000 Azerbaycanlı nüfusun 565.000’i katledilmiş veya göç ettirilmiştir

35

.

28 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin çöküşünden 

ve Bolşeviklerin zaferinden sonra Sovyet Ermenistanı’nın Azerbaycanlılara karşı 

32  O. Arutyunyan, “Vospominaniya” (Anılar), s.47.

33  A.A. Lalayan, Контрреволюционная Роль Партии ДашнаКцутюн, ИсторичесКие 

ЗаПисКи  (Kontrrevolyutsionnaya rol partii Dashnaktsutyun, İstoricheskie zapiski), S 2, 

Moskova 1938, s. 101.

34  Şöhret Mustafayev “XX’nci Əsrdə Ermənilərin Azərbaycanlılara Qarşı Etnik Təmizləmə 

Siyasəti”, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatiya Aləmi Jurnalı, (dərgi), S 7, 

Bakı 2004, s. 117.

35  Yaqub Mahmudov, vd., Tarixi Adlara Qarşı Soyqırım, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası 

Yayınları, Bakü 2006, s. 85.

---