Şöhret mustafayev XVIII. XX. YÜZyillarda tariHİ azerbaycan toprağI İrevan hanliğI’nin araziSİne ermenilerin göÇ ettiRİlme poliTİkasi

82

ŞÖHRET MUSTAFAYEV

Bahar - 2015

teklifi büyük bir sevinçle kabul etmiş ve Rus askeri birliklerine yardımları sayesin-

de Kars, Ahıska, Beyazıt ve Erzurum Kaleleri işgal edilmiştir

22

.

Savaş sonucunda Çarlık Rusya zafer kazanarak kendi iradelerine uygun 2 /14 

Eylül 1829 tarihli Edirne Antlaşması’nın imzalanmasına nail olmuşlar. Edirne 

Antlaşması’nın maddeleri dolaylı olarak Azerbaycan halkının tarihinden de et-

kisiz bir şekilde geçmemiştir. Şöyle ki söz konusu Antlaşma’nın 13. maddesin-

de yazmaktadır: “İki devlet savaş sırasında, tavır ve hareketleriyle diğer tarafa 

katılmış olan tebaalarını tamamen affediyorlar ve bunlardan, istedikleri yerlere 

göçmek isteyenlere de 18 ay süre veriyorlardı”

23

.

 Bu maddenin Antlaşma’da ken-

di yansımasını bulmasının birkaç sebebi olduğu görülür. Bunlardan birincisi, 

Kafkasya’da Müslüman dünyası ile sınır teşkil eden yeni bir Hristiyan devletinin 

kurulması için demografik durumun Hristiyanların lehine değiştirilmesi politi-

kası idi. İkincisi ise, 1827 yılının 1 Ekim tarihinde İrevan Hanlığı’nın Çarlık 

Rusya’ya ilhakından sonra Çarlık Rusya Üçkilise (Eçmiadzin) Katolikosluğu ara-

cılığıyla sadece Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin değil, aynı zamanda 

İngiltere’nin etkisi altındaki Irak’tan İran’a, oradan da Hindistan’a kadar ve sonuç 

olarak tüm dünya Ermenilerinin üzerinde etkisini artırması idi

24

.

Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin Güney Kafkasya’ya, özellikle 

İrevan, Nahçıvan ve Karabağ’a göç ettirilmesi politikasının ikinci aşamasının baş-

langıcını General Paskeviç’in 10 Ekim 1829 tarihinde Çar I. Nikolay’a yazmış 

olduğu raporun tarihi ile kabul edebiliriz. Paskeviç kendi raporunda Erzurum ve 

Kars’ta yaşayan 10 bin Ermeninin Gürcistan ve “Ermeni vilayet”ine göç ettirilerek 

yerleştirilmesine dair izin istemektedir. Çok geçmeden Çarlık Rusya’nın Harp 

Bakanı Çernişev, Paskeviç’e imparatorun onun teklifini beğendiğini bildirir. 

Bundan haber tutan General Paskeviç derhal faaliyete başlayarak Ermenilerin göç 

ettirilmesi ve göç ettirilen Ermeni ailelerinin yerleştirilmesi işine başkanlık etmek 

için özel komite oluşturmuştur. Bu komitenin faaliyetini düzenlemek için 12 

maddeden oluşan genel kurallar belirlemiştir

25

.

 Doğal olarak Osmanlı Devleti’nin 

22 Raffi, 

Samvel

, İndo-European Publishing - 2014, s. 12. 

23  

http://www.edirnetarihi.com.

24  Kemal Beydilli 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya 

Göçürülen Ermeniler

, C 13, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 407.

25  Yaqub Mahmudov vd., İrəvan Xanlığı: Rusiya İşğalı və Ermənilərin Şimali Azərbaycan 

Torpaqlarına Köçürülm

əsi, Azerbaycan Milli Elimler Akademiyası Yayınları, Bakı 2009, s. 

392.

---

83

XVIII.-XX. YÜZYILLARDA TARİHİ AZERBAYCAN TOPRAĞI - İREVAN HANLIĞI’NIN 

ARAZİSİNE ERMENİLERİN GÖÇ ETTİRİLME POLİTİKASI

Sayı: 91

kendi topraklarında dağınık halde yaşayan Ermenilerin toplanarak sınırlarına bi-

tişik arazilerde toplu halde yerleştirilmesinden rahatsız olduğunu belirtmek ge-

rekmektedir. Bununla ilgili olarak Osmanlı Sultanı II. Mahmut (1808-1839) 

Ermenilerin göç ettirilmesinin önünü almak için onların tüm ihanetlerini bağış-

ladı ve 17 Şubat 1830 tarihinde af fermanı yayınladı

26

.

 Edirne Antlaşması’nın 13. 

maddesi ile öngörülen göç ettirilme politikasının sonlandığı güne, yani 3 Nisan 

1831 tarihine kadar resmi kaynaklara göre, 84.000 Ermeni, Osmanlı toprakla-

rından göç ettirilerek İrevan, Nahçıvan, Ahılkelek ve Ahıska bölgelerine yerleşti-

rilmişlerdir

27

. 

Antlaşma’nın diğer koşullarına göre ise, Osmanlı Devleti İrevan ve 

Nahçıvan hanlıklarının Çarlık Rusya’ya ilhakını resmen tanımıştır

28

.

Hem İran hem de Osmanlı topraklarından Ermenilerin Batı Azerbaycan 

topraklarına göç ettirilmesi süreci zamanı General Paskeviç’in gösterişi ile Alman 

asıllı İvan İvanoviç Şopen tarafından 1829-1832 yılları içerisinde bölgenin dokü-

manter verilerine bağlı nüfus sayımı düzenlenmiştir. Nüfus sayımının yapıldığı 

tarihlerin bölgenin Çarlık Rusya’na ilhak olunması tarihi ile aynı zamanda ger-

çekleşmesi bölgede azınlık olarak yaşayan Hristiyan-Ermenilerin sayısının şişirtil-

diğinin kuşku götürmez olduğu kanısına varmamıza gerekçe vermektedir. Ama 

Şopen’in düzenlediği istatistik hesaplaması dikkatli bir şekilde incelediğinde o, 

nüfus sayımı zamanı göç ettirilme sürecinden önce bölgede dağınık halde yaşa-

yan Ermenilerin sayısı ile ilgili tahriflere yol verse de sonuçta Ermenilerin azınlık 

olarak bölgede ikamet ettiklerini tasdik ettiği belli olmaktadır. Şöyle ki Şopen’in 

dokümanter verilere bağlı nüfus sayımının sonuçlarına göre göç ettirilme politi-

kasının başlangıcına kadar vilayette 81749 kişi Müslüman-Türk, 25151 kişi ise, 

Ermeni kaydedilmiştir. İlave olarak Şopen nüfus sayımında ayrı ayrı yerleşim yer-

leri üzere İran’dan 35.560 kişi, Türkiye’den ise, 21.666 kişi ve genellikle 10631 

Ermeni ailesinin Azerbaycan’ın batı topraklarına yerleşim yerleri üzere yerleştiril-

diğini kaydetmektedir

29

.

26  Kemal Beydilli 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçü-

rülen Ermeniler

, C 13, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 407.

27  Nurcan Toksoy, Revan’da Son Günler, Orion Yayınları, Ankara 2012, s. 29. 

28  Akdes Nimet Kurat,  Türkiye ve Rusya, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011, s. 57.

29  Yaqub Mahmudov vd., İrəvan Xanlığı: Rusiya İşğalı və Ermənilərin Şimali Azərbaycan 

Torpaqlarına Köçürülm

əsi, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Yayınları, Bakı 2009, s. 

399.

---