Soliqqa tortish

II bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.17., 2.1., 3.2., 3.11., 3.12., 3.15., 3.32., 
3.37., 3.42., 3.12., 4.12., 6.10., 6.14.
69

---

Ill B O B . YURIDIK SHAXSLARNI
SO LIQ Q A TO R TIS H
3.1. YURIDIK SHAXSLARDAN
OLINADIGAN FOYDA SOLIGT
0 ‘zbekiston Respublikasi davlat 
Foyd asolig'm m gjor.y 
budjeti daromadlari 1991-yilga
qilmishi, iqtisodiy 
^ , 
, 
■
mohiyati va ahamiyati 
9adar> asosan, davlat korxonalan
foydasidan ajratiladigan ajrat­
malar hisobidan shakllanar edi. Ushbu foydadan ajratma 
davlat tomonidan belgilangan majburiy toTov boTib, u 
korxonalar balans foydasining 90 foizgacha boTgan qismini 
budjetga olib ketar edi. Qolgan mablagTar esa korxona 
tomonidan emas, balki yuqori tashkilot topshirigTga ko‘ra 
tegishli fondlarga taqsimlanar edi.
Respublikamiz m a’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor 
munosabatlariga o ‘tishi tufayli mamlakatimiz xo‘jalik tur- 
mushida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi. 
Natijada mulkchilikning turh shakllari rivojlanishi, korxo­
nalaming imkoniyatini oshishi, bozor infrastrukturasi rivoj­
lanishi bilan majburiy ajratmalaming awalgi tizimi korxo­
nalaming xo‘jalik yuritish samaradorligini ta ’minlay olmay 
qoldi hamda ular bevosita va bilvosita investitsiya dasturla- 
riga to ‘sqinliq qila boshladi. Chunki, foydadan ajratma 
o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra faqat davlat korxonalari 
foydasidan ajratilishi lozim edi.
Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni 
soliqlar yordamida tartibga solish, xususan, foydadan ajrat­
malar o ‘miga daromad solig‘ini joriy etish zamrati paydo 
boTdi va 1992-yildan boshlab barcha turdagi xo‘jalik yuri- 
tuvchi subyektlar «Daromad» solig‘ini toTashga o‘tdilar.
0 ‘zbekiston Respublikasi mbl mintaqasida qolib turgan 
vaqtda daromad solig‘ini olishga o ‘tish pul qadrsizlanishi 
tufayli ish haqi o‘sishini cheklash uchun davlat tomonidan 
majburiy chora boTdi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruv- 
chilaming moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi. Natijada, 
mahsulotga talab pasayib, sotishdan olingan tushum hajmi 
kamaygani holda, ular o ‘z ishlab chiqarishlari yo‘nalishini
70

---

o‘zgartirishga, foyda olmasalar ham juda katta miqdorda 
ishchilarga ish haqi toTashga majbur boTdilar. Bunday 
holatda amaliyotda korxonalar hisobot davrida foyda bilan 
faoliyatlarini yakunlamasada daromad soligTni ish haqi 
fondidan belgilangan stavkada toTashga majbur edilar.
1995-yil yanvar oyidan boshlab soliqlaming rag'bat- 
lantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda 
korxonalaming foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. Shu 
bilan bir qatorda soliq toTovchilaming ayrim toifalari 
uchun daromad soligT va yalpi daromad soligT tartibi 
saqlab qolindi (tijorat banklari, sug'urta tashkilotlari, kino- 
konsert faoliyatini olib boruvchi muassasalar, ko‘ngil ochar 
o‘yinlami tashkil etuvchi korxonalar, bixja va boshqa shu 
kabi korxonalar).
2008-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Soliq kodeksining 
23-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda 
soligT umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, u davlat budjeti 
daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri 
hisoblanadi.
Diagramma m a’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, yuridik 
shaxslardan olinadigan foyda soligTning ulushi 2000-yilda 
12,8 foizni tashkil etgani holda, 2005-yilda 6,3 foizni,
1 0 ‘zbekiston Respublikasining 2000—2009-yillardagi asosiy makroiqtisodiy 
ko'rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Res­
publikasi Vazirlar Mahkamasi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari 
asosida tayyorlangan.
71

---

2009-yilda esa 5,2 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan, 
ya’ni tahlil etilgan 7 yil davomida bu ko‘rsatkich 2,5 baro- 
barga kamaygan. Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan 
foyda soligT stavkalarini yildan yilga pasayib borayotganligi 
bilan izohlanadi. Daromadning ko‘p qismi korxonalar ix- 
tiyorida qolishi ulaming investitsion faolligini oshiradi, 
yangi ishchi o‘rinlar ochish, raqobatbardosh tovarlar ishlab 
chiqarish hamda ish va xizmatlar ko‘rsatish uchun yanada 
keng moliyaviy imkoniyat yaratadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra yuridik