Soliqqa tortish

Yuridik va jismoniy 
shaxslar to'laydigan 
soliqlar va yig ‘imlar
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
davlat budjetiga toTanadigan 
soliqlar va yig‘im larning hal 
qiluvchi asosiy qismini yuridik
61

---

Y
U
R
ID
IK
 
S
H
A
X
S
L
A
R
 
T
O
M
O
N
ID
A
N
 
T
O
'L
A
N
A
D
IG
A
N
S
O
L
IQ
L
A
R
 
VA
 
B
O
S
H
Q
A
 
M
A
JB
U
R
IY
 
T
O
'L
O
V
L
A
R
2.2.1-chizma.
Yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar
va boshqa majburiy toiovlar.'
1 Soliq kodeksi asosida ishlab chiqildi.
62

---

fuqarolari kiradi. 0 ‘zbekiston R espublikasi soliq q o n u n - 
chiligiga b in o a n soliqqa to rtish m aqsadida soliq toT ovchilar 
yuridik va jism o n iy shaxslarga boT ingan. Jism o n iy shaxslar 
toT aydigan soliqlar davlat bud jeti daro m ad larin in g 20—25 
foizini tashkil etadi.
Jism oniy shaxslar toT aydigan soliqlam ing xususiyati 
sh u n d a n iboratki, soliq jism o n iy shaxsning to g ‘rid an t o ‘g ‘ri 
o ‘z d a ro m a d id an olinadi. U la r toT aydigan soliqlar va 
yigTm lar asosan budjetga n aq d pu l toT ash yoTi b ila n o ‘tk a - 
ziladi (2.2.2-chizm a).
12—22% 
10% 
13% 
Daromaddan Daromaddan 
Faoliyat
stavkada stavkada stavkada 
soliq olish 
soliq olish 
turiga
darajasi 
darajasi 
qarab qat’iy
25%dan 
20%dan 
belgilangan
ortmaydi 
ortmaydi 
soliq stavkasi
2.2.2-chizma.
Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar.
63

---

Jismoniy shaxslar davlat budjetiga quyidagi soliqlar va 
boshqa majburiy toTovlami toTaydi:
— jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq;
— mol-mulk soligT;
— yer soligT;
— jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, 
dizel yoqilgTsi va gaz ishlatganligi uchun soliq;
— jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanganda daromadiga o‘matilgan qat’i stavkadagi 
soliq;
— qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa soliqlar va 
majburiy toTovlar.
0 ‘zbekiston Respublikasida soliq 
Soliq tizimining huquqiy 
tizimining huquqiy asoslari, soliq
asoslari, soliq 
toTovchilaming huquqlari ham-
1 1 “
; «
"
da majburiyatlari, soliq ishlarini
yuritish tartiboti va soliq haqida- 
gi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq 
Kodeksi, 0 ‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz- 
mati to ‘g‘risida»gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid 
qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi.
Soliq haqidagi qonun hujjatlarini ng boshqa qonunlar va 
qonun huÿatlaridan o ‘rin olgan normalari Soliq kodeksiga 
muvofiq bo‘lishi lozim. Agar 0 ‘zbekiston Respublikasining 
xalqaro shartnomasida Soliq Kodeksidan boshqacha
qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan boTsa, unda 
xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda 
qoTlaniladi.
Soliq solish — yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik 
shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxs­
larga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib 
chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i 
nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi.
Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy toTovlar 
tovarlaming (ishlar, xizmatlaming) yoki pul mablagTari- 
ning 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muo- 
malada boTishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi 
yoxud soliq toTovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha 
tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov boTishi mumkin 
emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromad- 
larga soliq solinishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda 
esa albatta ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilishi kerak.
64

---

0 ‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa 
majburiy toTovlar 0 ‘zbekiston Respublikasining pul birli­
gi — so‘mda hisoblab chiqariladi.
Amaldagi Soliq kodeksiga ko'ra soliq to‘lovchilar quyi­
dagi huquqlarga egadirlar:
• Soliq oiganlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari 
masalalari bo'yicha axborot va maslahatlar ohsh.
Soliq toTovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro‘y- 
xatdan o‘tgan quyi davlat soliq xizmati organlariga borib, 
budjet oldidagi o ‘z majburiyatlarini xatolarsiz bajarish 
maqsadida tegishli axborotlami yoki maslahatlami bepul 
olish imkoniyatlariga ega.
• Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab 
qo‘yilgan tartibda va asoslarda sohq imtiyozlaridan foy- 
dalanish.
Sohq toTovchilar nafaqat Soliq kodeksida balki, Vazir- 
lar Mahkamasining yoki 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezi- 
dentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan 
imtiyozlardan ham foydalanish huquqlariga egadirlar. Misol 
uchun, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozomi iste’mol tovar- 
lari bilan toTdirishni rag'batlantirish hamda ishlab chiqa- 
ruvchilar va savdo tashkilotlarining o ‘zaro munosabatlarini 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga, 
asosan, xalq iste’moh tovarlari ishlab chiqaruvchi mulkchi- 
lik shakhdan qat’i nazar barcha korxonalar belgilangan 
foyda solig‘idan 20 foiz miqdorida imtiyozga egadirlar.
• Budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va 
boshqa majburiy toTovlar summasini qaytarish to‘g‘risida 
yozma ariza bilan murojaat qilish.
Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq 
toTovchilaming o'zlari, gohida esa soliq idoralarining ongli 
harakatlari tufayli soüqlar va yig‘imlardan ortiqcha toTov- 
lami undirish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni 
yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq 
turlaridan prognoz-rejalami bajarish maqsadida korxona­
laming bankdagi hisob raqamlaridan inkassa topshiriqno- 
masi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undirish 
holatlari ko‘p uchrashi mumkin. Budjetga ortiqcha undi- 
rilgan soliqlar 30 kun muddat ichida soliq toTovchilarga 
qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yigTmlardan qarzi mav-
3 - 4 7 7 7
65

---

jud boTgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyati paydo 
boTadi.
• Soliqlar va boshqa majburiy toTovlar bo‘yicha budjet 
oldidagi o ‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq 
organlaridagi mavjud maTumotlar bilan tanishish.
Ushbu bandga muvofiq soliq toTovchilar quyi soliq ido- 
ralariga berilgan soliq turlari bo‘yicha belgilangan prognoz- 
reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli 
boTgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha maTumotlar 
bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar.
• Soliq organlari o ‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan 
tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruv- 
laming natijalaridan norozi boTgan taqdirda soliq organiga 
o'zining yozma e’tirozlarini o ‘n kunlik muddat ichida taq- 
dim etish.
Soliq toTovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan 
tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha 
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy toTovlar, hisoblan- 
gan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma 
korxona mansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanish- 
tirllishi shart. Tekshirish natijalarini korxona rahbariyati 
nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumldn. 
Bunday holatda, soliq toTovchi soliq idorasi rahbariyati 
nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qi- 
lishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzil­
gan boTib, ushbu komissiya tomonidan soliq toTovchilar- 
ning yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib chiqila- 
di va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tek­
shirish natijasida soliq toTovchiga nisbatan qo‘shimcha 
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy toTovlar hamda 
moliyaviy jarimalami budjetga undirish to‘xtatilmaydi.
• Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxs- 
larining xatti-harakatlari ustidan yuqori soliq oiganlariga 
yoki sudga shikoyat qilish.
Soliq organlari o ‘zlariga berilgan vakolat doiralarida qa- 
bul qilgan qarorlari ayrim hollarda soliq toTovchilaming 
e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansab­
dor shaxslaming xatti-harakatlarini soliq toTovchi qonunga 
zid deb hisoblashlari va ulaiga barham berish maqsadida 
yuqori soliq organlari (Davlat soliq boshqarmasi, Davlat so­
liq qo‘mitasi)ga yoxud sudga shikoyat bilan da’vo qilishlari 
mumkin. Bunday holat amaliyotda ba’zida uchrab turadi.
66

---

• Soliq solish obyektini hisobga olishda, soliqlar va 
boshqa majburiy toTovlami hisoblab chiqarish va toTashda 
o ‘zlari yoT qo‘ygan xatolami mustaqil ravishda tuzatish.
Soliq toTovchilar sohq hisob-kitobini quyi soliq ido- 
ralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgan- 
dan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa, uni qayta 
tuzatib, darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblari- 
ni topshirishlari lozim boTadi. Aks holda, qonun oldida 
javob berishga to‘g‘ri keladi.
Soliq toTovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun 
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega 
boTishlari mumkin.
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq toTovchilar quyidagi majbu- 
riyatlarga egadirlar:
• Belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida 
ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa 
(notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan oTkazilgan taqdirda 
ham), bu haqda sohq organlarini o‘n kunlik muddat ichida 
yozma ravishda xabardor etish.
Sohq toTovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq dav­
lat ro‘yxatidan o ‘tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idorala- 
ridan ham ro‘yxatdan o ‘tishi va tegishli ravishda soliq 
toTovchining identifikatsion raqami (STIR)ni olishi shart. 
STIR Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan markazlashgan 
tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq toTovchilarga quyi soliq 
idoralari tomonidan yetkaziladi.
• Soliqlar va boshqa majburiy toTovlaming tegishli 
summasini o ‘z vaqtida va toTiq hajmda toTash.
Sohq toTovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar 
va yigTmlami o‘z vaqtida, toTiq miqdorda budjetga toTab 
berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o ‘z 
vaqtida budjetga oTkazilmagan sohqlar va yigTmlar sum- 
masiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,05 foiz 
miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. Hisoblangan penya 
miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi.
• Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun huj­
jatlariga muvofiq yuritish.
Korxona o ‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliya- 
tini yuritishda qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va 
buxgalteriya hisobi hujjatlarini yuritishga majburdir. Korxo- 
nada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nor- 
malari asosida amalga oshiriladi.
67

---

• Moliyaviy hisobotni, soliqlar b o‘yicha hisob-kitoblami 
yoki daromadlar to ‘g‘risidagi deklaratsiyalami qonun huj- 
jatlarida belgilangan tartibda soliq orgaiitariga taqdim etish.
Soliq toTovchilar har bir soliq turi b o‘yicha hisob-kitob- 
larini belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan soliq ido- 
ralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxona- 
ning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va m a’- 
muriy jazo choralari qoTlaniladi.
• Soliqlar va boshqa majburiy toTovlami hisoblab chi­
qarish, toTash bilan bogTiq hujjatlar va maTumotlami, 
shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy toTovlar yuzasidan 
imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlari­
ga taqdim etish.
Soliq toTovchilarga Soliq kodeksida, 0 ‘zbekiston Res­
publikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun hujjat- 
larida sohqlar va boshqa majburiy toTovlardan imtiyozlar 
ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tas­
diqlovchi tegishli qonun hujjatlarini quyi soliq idoralariga 
taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovchi hujjat 
mavjud boTgandagina ular imtiyozlardan foydalanishlari 
mumkin.
• Soliqlar va boshqa majburiy toTovlami hisoblab 
chiqarish, toTash masalalarini tekshirish uchun soliq organ- 
larining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq 
solish obyektlarining saqlanishi bilan bogTiq binolar va joy- 
larga kirishiga ruxsat berish.
Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtimvchi Res­
publika kengashining tekshimv rejasiga asosan Davlat soliq 
xizmati organlari tom onidan soliq toTovchilar faoliyati tek- 
shirilganda korxonalar soliqqa tortish obyekti bilan bogTiq 
boTgan barcha obyektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan 
tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks 
holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan 
hisoblanadi va ularga nisbatan qonunchilikda ko‘zda tutil­
gan tegishli jazo choralari qoTlaniladi.
• Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini 
buzish hollarini bartaraf etish to ‘g‘risidagi talablarini baja- 
rish.
Soliq idoralari tom onidan o‘tkazilgan tekshirishlar nati­
jasida aniqlangan xato va kamchiliklami bartaraf etish yoki 
ulaming boshqa vakolat doirasidagi qonuniy talablari soliq 
toTovchilar tom onidan bajarilishi majburdir.
68

---

Soliq toTovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun 
hujjatlarida o ‘z zimmalariga yuklatilgan boshqa huquq va 
majburiyatlarga ham ega boTishlari mumkin.
O ‘z -o ‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqqa tortish obyektiga qarab soliqlar qanday guruhlanadi?
2. O b o ro td a n olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
3. D aro m a dd a n olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
4. M o l-m u lk va ye r m aydonlaridan olinadigan soliqlarga qaysi 
soliqlarni kiritish m um kin?
5. Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi?
6. T o 'g 'r i soliqlar tarkibiga qan day soliqlar kiradi va u nim a 
uchun to 'g 'ri soliq de b ataladi?
7. Egri soliqlar tarkibiga qan day soliqlar kiradi?
8. Egri soliqlam ing ijobiy va salbiy tomonlarini ko'rsating.
9. Yuridik va jism oniy shaxslardan olinadigan soliqlam ing farqi 
nim adan iborat?
10. Jis m o n iy shaxslar to 'la yd ig a n soliq lam ing o 'z ig a xos 
xususiyatlari nima?
11. Soliq to'lovchilar qa n day huquqlarga ega?
12. Soliq to'lovchilar q a n day m ajburiyatlarga ega?