Sonuncu ensiklopediya Layout qxd

A
ABBAS İBN ƏBDÜLMÜTTƏLİB
(32/653-cü ildə vəfat etmişdir) – Məhəmməd
peyğəmbərin əmisi olmuşdur. Onu Əbül-
Fəzl də adlandırırdılar. Abbas ibn Əbdülmüt-
təlib  Məhəmməd peyğəmbərdən iki yaş
böyük idi. Məhəmmədin anası vəfat etdikdən
sonra onun atası Əbdülmüttəlib onu himayəs-
inə götürmüşdür. Beləliklə, Abbas Məhəm-
mədlə bir evdə böyümüşdür.
Abbas ibn Əbdülmüttəlib hələ gən-
cliyindən ticarətlə məşğul olduğundan, ki-
fayət qədər zəngin idi. O, qardaşları ilə
birlikdə Kəbə evinə ziyarətə gələn zəvvarlara
xidmət göstərib, Zəmzəm quyusundan onlara
su ikram edirdilər. Bu işini o, İslamı qəbul et-
dikdən sonra da davam etmişdir. Vida həc-
cində  Məhəmməd  peyğəmbər
quyuya
yaxınlaşıb, Abbasdan su istəmişdir.
Məhəmmədə peyğəmbərlik verildikdən
sonra, Abbas ibn Əbdülmüttəlib İslamı qəbul
etməsə də, ona qarşı mövqe də tutmamışdır.
O, hətta bəzi hallarda peyğəmbərə kömək
belə etmişdir. Onun həyat yoldaşı Ümmül-
Fəzl isə ilk müsəlman qadınlarından biri ol-
muşdur.
Bütün bunlara baxmayaraq, Bədr
döyüşünə  bütpərəstlərin tərəfində olmağa
məcbur edilən Abbas ibn Əbdülmüttəlib
müsəlmanlar tərəfindən əsir götürülmüşdür.
Əsirlikdən azad olunduqdan sonra İslamı
qəbul edərək, Məkkəyə qayıtmış, ancaq bir
müddət müsəlman olduğunu gizlətmiş,
təqiyyədə olmuşdur. O, oradakı müsəlman-
lara köməklik göstərmiş, Mədinədə hicrətdə
olan peyğəmbərə Məkkədəki vəziyyət
haqqında xəbərlər göndərmişdir. Daha sonra,
müsəlmanların Məkkəni fəth etməsinə az
qalmış o da, Mədinəyə  hicrət etmişdir.
Müsəlmanlar Məkkəni fəth etdikdən sonra
Abbas ibn Əbdülmüttəlib Məhəmməd
peyğəmbərin tərəfində olmuş, Hüneyn
döyüşündə bütpərəstlərə qarşı vuruşmuşdur.
Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra
isə Abbas ibn Əbdülmüttəlib Xilafət üçün
böyük işlər görmüş və ilk üç Raşidi xəlifələrə
yaxından köməklik göstərmişdir. O, İslam
ordusu üçün böyük məbləğdə vəsait xər-
cləmiş, xüsusən də, Bizansa qarşı yürüşlərin
bütün xərcini öz öhdəsinə götürmüşdür.
Abbas ibn Əbdülmüttəlib xəlifə Osmanın
xəlifəliyi zamanı dünyasını dəyişmişdir. Yüz
ilə yaxın bir müddət keçdikdən sonra, onun
soyundan olan varisləri Xilafətə başçılıq et-
mişdirlər. Məhz, Abbasilər sülaləsi onun
soyundan gəlməkdədirlər.
ABBASİLƏR (132/749 – 656/1258) –
Xilafəti beş əsr idarə etmiş qüreyşdən olan
ərəb sülaləsidir. Onların soyu Məhəmməd
peyğəmbərin əmisi Abbas ibn Əbdülmüt-
təlibə qədər yüksəlir. Əməvilər xilafəti əl-
lərinə keçirdikdən sonra, ilk vaxtlarda
Abbasilər onlara qarşı müxalif olmamış,
lakin sonralar Əməvilərə qarşı üsyana qoşul-
muş, hətta bu üsyana başçılıq belə et-
mişdirlər. Abbasilərin hakimiyyətə gəlmə
tarixi  Abdullah ibn Zübeyrin zamanından
başlamışdır. O dövrlərdə Muxtar Səqəfi adlı
bir şəxs iraqlıları Hüseyn ibn Əlini şəhid
edənlərdən qisas almağa və Məhəmməd ibn
Hənəfiyyənin imam kimi tanınmasına
çağırışlar etmişdir. Onun səylərinin
nəticəsində Taifdə Məhəmməd ibn Hənə-
fiyyənin imamlığını tanıyan və qeysanilər
adlanan bir qrup ortaya çıxmışdır. Onlar
onun vəfatından sonra öz başçıları kimi oğlu
Abdullahı tanımışdırlar. O, daha çox Əbu
Həşim adı ilə tanınırdı. Əbu Həşim
Əməvilərə qarşı üsyana qalxmışdır. Sonra o,
Abbasın soyundan olan qohumu Məhəmməd
ibn Əli ibn Abdullahın yanına gedərək,
Məhəmməd 
peyğəmbərin 
soyunun
hakimiyyətdə olmasının və Əməvilərin de-
vrilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir.
5
ABBASİLƏR

---

Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah da onun bu
çağırışını dəstəkləmiş, hicrətin
100-cü
ilindən başlayaraq Əməvilərə qarşı yönələn
təbliğata qoşulmuşdur.
Əbu Həşimin ölümündən sonra, onun
xəlifə Süleyman ibn Əbdül-Məlik tərəfindən
zəhərləndiyi haqqında şayiələr yayılmışdır.
Ölümündən öncə o, öz yerinə Məhəmməd
ibn Əlini təyin etmişdir.
Uzun müddət Abbasi dəvəti gizli həyata
keçirilmişdir. Əməvilərə qarşı həlledici
üsyanları Abbasilərin Kufədəki tərəfdarları
təşkil etmişdirlər. Onların mərkəzi Xo-
rasanda yerləşirdi. Hicrətin 124-cü ilində,
Məhəmməd ibn Əlinin ölümündən sonra,
onun oğlu İbrahim üsyançıların rəhbəri ol-
muşdur. 129-cu ildə o, keçmiş qul Əbu Müs-
lüm adlı bir şəxsə Əməvilərə qarşı açıq
silahlı üsyana çıxmaq əmrini vermişdir. O da,
tərəfdarları ilə birlikdə Herat şəhərini ələ
keçirmişdirlər. 
Hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf et-
diyini görən Əməvilər İbrahimi həbs et-
mişdirlər. O, zindanda öldürülmüş, başqa
rəvayətlərə görə isə öz əcəli ilə vəfat et-
mişdir. Ondan sonra Əməvilərə qarşı üsyana
Abdullah ibn Məhəmməd Əs-Səffah başçılıq
etmişdir. Əbu Müslüm və onun tərəfdarları
irəliləyərək 130-cu ildə Mərvi ələ keçirt-
mişdirlər. Əməvilər bu hücumların qarşısını
ala bilməmiş və hakimiyyətdən uzaqlaşmağa
məcbur qalmışdırlar. Onların sonuncu
xəlifəsi Mərvan hakimiyyəti itirdiklərini
görüb,  Misirə qaçmış və 132-ci ildə orada
öldürülmüşdür. 
Bu hadisələrin sonunda Abbasilər Xilafəti
ələ keçirmişdir. Onların ilk xəlifəsi Abdullah
ibn Məhəmməd əs-Səffah olmuşdur. Ab-
basilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra on-
ların Əli Əbu Talibin varisləri ilə ixtilafları
yaranmışdır. Çünki, onlar birbaşa Məhəm-
məd peyğəmbərin soyundan idilər. Buna
görə də, Əli soyunun tərəfdarları onları xəlifə
kimi görmək istəyirdilər. Əvvəl, Abbasilər
Əli soyunun tərəfdarlarını təqib etmiş, son-
ralar isə bəzi xəlifələr onları özlərinə yaxın
buraxmışdırlar. Abbasilər dövründə Xilafətdə
fars mədəniyyətinin təsirləri də güclənmişdir.
Abbasilər hakimiyyətini dörd dövrə ayırmaq
mümkündür: yüksəliş; tənəzzül; Büvey-
hililərin təsiri altına düşmə (132/750 –
247/861); Səlcuqluların (467/1075 –
560/1194) təsiri altına düşməsi dövrləri. 
Beləliklə, ilk olaraq Abbasilərin yüksəlişi
tənəzzüllə nəticələnmişdir. Tənəzzül
dövründə onlar türk əsilli ordu başçılarının
təsiri altına düşmüşdürlər. Elə o dövrlərdən,
Xilafətin parçalanması prosesi başlamışdır.
Bundan sonra Abbasilərin hakimiyyəti for-
mal xarakter daşıyırdı. Həqiqətdə isə onlar
öncə iranlı Büveyhilərin, daha sonra isə türk
Səlcuqluların təsiri altına düşmüşlər.
Səlcuq imperiyası dağıldıqdan sonra Ab-
basilər daha 60 il hakimiyyətdə qalmışdırlar.
Onların xilafətdə hakimiyyətinə monqollar
son qoymuşdur. Bundan sonra Abbasilər
sülaləsinin nümayəndələrini məmlüklər (II)
Misirə dəvət etmiş, onların xəlifəliyini for-
mal olaraq tanımışlar. Hicri X/XVI əsrdə isə
osmanlı sultanı I Səlim Misirdə məmlüklərin
hakimiyyətinə son qoymuş, Misirə gələrək
sonuncu Abbasi xəlifəsi hesab edilən
Mütəvəkkildən xəlifəliyi almışdır. Bundan
sonra Osmanlı sultanları bütün müsəlman-
ların xəlifəsi olmuşdurlar. Bu hadisədən
sonra Abbasilər dövrü bitmişdir.
ABDULLAH İBN ABBAS (68/687-ci
ildə vəfat etmişdir) – Məhəmməd peyğəm-
bərin tanınmış səhabəsi, İslam alimi və
fəqihi olmuşdur. Məhəmməd peyğəmbərin
əmisi Abbasın oğlu idi. Peyğəmbərin Məd-
inəyə hicrət etməsinə üç il qalmış Məkkədə
doğulmuşdur. Məhəmməd peyğəmbərin
yanında böyümüş, gənc yaşlarında ondan
İslam dinin əsaslarını öyrənmişdir. Hicrətin
səkkizinci ilinə qədər, Abdullah ibn Abbas öz
ailəsi ilə Məkkədə yaşamışdır. Ancaq,
şəhərin müsəlmanların əlinə keçməsindən az
ABDULLAH İBN ABBAS
6

---