Sosiologiya

Beləliklə,  məlum  olur  ki,  vahid  institutlar  sisteminin  mövcud  olması  daha  çox  ideal  konstmksiyadır.  Real 
həyatda institutlaşma köhnə institusional formalarla yeni yaranan [176 - 177] sosial tələbatlar arasında ziddiyyətlərin 
olduğımu da qəbul edən dinamik prosesdir. 
Tanınmış sosioloq Q. Lenski institutlaşma proseslərini doğuran bir neçə əsas sosial tələbatı müəyyən etmişdir: 
kommunikasiyaya olan tələbat (dil, təhsil, rabitə, nəqliyyat); məhsullar və xidmətlər istehsalına olan tələbat; mövcud 
nemətlərin bölgüsünə olan tələbat; vətəndaşlann təhlükəsizliyinə, onların həyatının və uğurlarının müdafiəsinə olan 
tələbat; cəmiyyətdə qeyri-bərabərlik sisteminin (ictimai qmplann mövqelərinin və statuslarının müxtəlif meyarlar üzrə 
yerləşdirilməsi) qomnub saxlanılmasrna olan tələbat; cəmiyyət üzvlərinin davranışı üzərində sosial nəzarətin həyata 
keçirilməsinə (din, əxlaq, hüquq, cəzaçəkmə müəssisələri) olan tələbat. 
Müasir cəmiyyət institutlar sisteminin çoxalması və mürəkkəbləşməsi ilə səciyyələnir. Bir tərəfdən, eyni bir 
təməl xarakterli tələbat bir çox xüsusi institutların mövcudluğunu zəmri edə bilər, digər tərəfdən isə hər bir institusional 
kompleks  (məsələn,  hüquq)  aşağıdakı  bir  srra  təməl  tələbatlar  çoxluğunu  yerinə  yetirir:  kommunikasiyaya, 
xidmətlərin,  nemətlərin  bölgüsünə,  fərdi  və  kollektiv  müdafiəyə  olan  tələbatları,  qanun-  qaydanm  və  nəzarətin 
qorunmasr tələbatını. 
Tarixi inkişafin gedişində sosial institutlarda baş verən dəyişikliklər həm onlann öz daxilində olan səbəblərlə 
(əsasən həmin institutun hakim sosial qmplann mənafeləri baxımından səmərəliliyinin aşağı düşməsi üzündən), həm də 
xarici amillərlə (məsələn, cəmiyyətin yeni biliklər, yeni təsəvvürlər və dünyagörüşü əldə etməsi ilə əlaqədar olaraq) 
bağlrdrr. 
Aydmdrr  ki,  sosial  institutun  fəaliyyətinə  qoşulmuş  insanlar  onlar  üçün  aynimış  müvafiq  rollan  qəbul 
etməlidirlər.  Şübhəsiz,  institut  daxilindəki  bütün  rollar  institut  rollan  ola  bilməzlər.  Məsələn,  «ananın  balaca 
köməkçiləri» - bımlar ailədaxili rollardır. Lakin onlar institutlaşmamışlar. E}mi zamanda oğul və ya qız institutlaşmış 
rollardır.  Bəs  fərq  nədədir?  İnstitutlaşmış  rol  kənaraçrxmalan  daha  ciddi  cəzalandırmağı  nəzərdə  tutan,  daha  sabit 
davranrşlar  toplusudur.  Belə  rollardan  kənaraçıxmalar  təhlükəlidir  və  ictimai  cəhətdən  mühakimə  olunur.  Hətta 
prezidentlər,  nazirlər  çox  ciddi  qüvvəyə  malik  olmalanna  baxmayaraq,  institut  rollannm  çərçivəsini  qəbul  etməyə 
məcburdurlar. Ailədə oğulun və qızın rollan onlann valide5mlərə, bir-birinə qarşı münasibətdə vəzifələri ilə birlikdə 
sözsüz yerinə yetirilməlidir, bundan kənaraçıxmalar ciddi cəzalandırılır. 
İnstitut rollan təəccüblü dərəcədə sabitdir. Məsələn, rəis arvadı ilə müqayisədə xidməti işdə katibəsinin onun 
tələbatlanm necə çevik və bacanqla yerinə yetirdiyini müşahidə edir. Narazı ər arvadından aynhr və katibəsi ilə evlənir. 
Lakin tezliklə məlum olur ki, katibə arvad rolunda onun əvvəlki arvadından heç nə ilə fərqlənmir. Başqa bir misalı da 
nəzərdən keçirmək olar. Tədricən rəhbər vəzifəyə nail olmuş qulluqçular tabeliklərinə keçmiş əvvəlki həmkarlan ilə 
köhnə münasibətləri saxlamağa çalışırlar. Lakin bu yol nadir hallarda müvəffəqiyyətə gətirib çıxanr. Belə ki, rəhbər 
rolu üçün başqa, tamamilə yeni münasibətlər zəmridir. 
İnstitutun  rollannm  sabitliyi  fərdlərin  həmin  rollan  fərdi  ifaetmə  bacanqlannm  eyniləşməsi  ilə  şərtlənir. 
Tikintidə çalışan fəhlələrdən biri pis, digəri yaxşı əhval-ruhiyyədə, başqa birisi isə nisbətən bacanqsız ola bilər. Ancaq 
fərdi  fərqlər  rollann  tələbata  istinad  etməsi  ilə  məhduddur.  İnstitut  daxilində  əmələ  gələn  mübahisələr,  əlbəttə, 
şəxsiyyətlərin  bir-birinə  olan  münasibətlərinin  dəyişilməsi  ilə  nəticələnir,  çox  hallarda  sosial rollann  toqquşmasına 
gətirib çıxanr.  İstehsalçı ilə  sifarişçi  ona  görə  toqquşurlar  ki,  istehsalçı  məhsulu  tam  keyfiyyətli  hazırlamalı  olduğu 
halda, sifarişçi həmin məhsulun istifadəyə yararlı olmasmı yoxlayır. Bütün bu toqquşmalar institut rollandır. Arvad 
həmişə  arvad,  kişi  həmişə  kişi,  direktor  isə  direktordur.  Fərq,  ancaq  institut  rollannm  fərdi  cizgilərindədir.  Bəzi 
hallarda  rol  şəxsi  keyfiyyətləri  tənzimləyir,  məsələn,  rəhbər  vəzifəyə  təyin  olunduqda.  Rollann  dayanıqlı  olması 
ayn-ayn institut rollannm yerinə yetirilməsində uyğunluq tələb edir. Başqa sözlə, [178 - 179] rolun özü fərdlər arasında 
seçim apanr. 
Sosial  sistemin  inkişafi  institutlann  təkamülünə  gətirib  çıxanr.  Bu  proses  sosial  institutlann  ənənəvi 
modellərindən müasir modellərinə keçilməsinə doğru yönəlir. Əgər ənənəvi cəmiyyətdə bütün institutlar sərt şəkildə 
birmənalı xarakter daşıması ilə, statuslarda və davranış normalannda fərdi azadlığa son dərəcə aşağı səviyyədə yer 
verilməsi ilə səciyyələnirdisə, müasir cəmiyyətdə institutlar tərəfindən sosial reqlamentləşmənin həyata keçirilməsi 
sərt deyil, daha yumşaq formalara malikdir və yüksək səviyyədə plüralizmə imkan verir. 
Bütövlükdə  institutlaşma  prosesi  öz  sıralarmda  birləşdirdiyi  insanlarm  status  və  vəzifələrinin  dəqiq 
müəyyənləşdirilməsi ilə başa çatır. Qeyd olunmalıdır ki, ictimai institutsuz heç bir müasir cəmiyyət normal fəaliyyət 
göstərə bilməz; institutlar cəmiyyətdə qayda-qanunun və mütəşəkkilliyin simvoludurlar. 
3.
 
Sosial institutların funksiyaları 
Sosial  institutun  normal  fəaliyyəti  üçün  ona  daxil  olan  insanlar  müvafiq  rollan  qəbul  etməli  və  yerinə 
yetirməlidirlər. Sosial institutlann əsas rolu müvafiq sosial tələbatın təmin edilməsindən ibarətdir. Onu reallaşdırarkən 
hər bir institut öz üzvlərinin birgə fəaliyyətini təmin edən aşağıdakı fimksiyalan yerinə yetirir: 
72 

---