Sotsiologiyadan ma'ruzalar matni zip

"Fozil odamlar shahri" asarida insondagi insonlik mohiyati O’zlikni anglashdan 
boshlanishini, fozil shaxs voqea va hodisalarning mohiyatini idrok eta bilishini, 
mohiyatga intilishi , insonga berilgan ruh aqlni rivojlantirishga, unga quvvat 
bag’ishlashga mashul ilohiy kuch ekanligini, aql esa inson tomonidan narsalarni 
mohiyatan tanlab firqlashga kO’mak berishini asoslab beradi. 
Forobiy O’sha paytdayoq ijtimoiy fikrning ahamiyati katta ekanligini chuqur 
anglab, zamonaviy sotsiologiyada kO’p qo’llanuvchi ekstetlar, yahni uz davrining yetuk 
donishmandlari fikriga tayanib ish tutish zarurligiga urg’u beradi. 
"Donishmandlarga ishonib ularga ergashuvchi odamlar O’sha narsalarni 
donishmandlar bilganday bilib oladilar. Zero, donishmandlarning bilimlari eng yaxshi 
bilimlardur"
1
. 
Birinchi ming yillikning sO’ngida (973 yil 4 sentyabr) tavallud topgan ulug’ 
bobokalonimiz Abu Rayxon Beruniy ham sotsiologiya nazariyasini rivojlantirish ishiga 
ulkan hissa qO’shdi. Abu Rayxon Beruniy dunyoning sotsiologik manzarasi evolyutsion 
jarayon natijasida tarkib topganligini alohida qayd etadi. «Tuzilish va buzilish natijasida 
unsur bo’laklari bir-biriga kO’shilib, dunyo obod bo’lgan va olam tartibga tushgan»-
1
deydi u. 
Ayni chog’da Beruniy olamni ijtimoiy taraqqiyotga olib keluvchi kuch ziddiyat va 
qarama-qarshiliklar emas balki, turli ijtimoiy darajalardagi murosa va kontsensus 
ekanligini uqtiradi. "Qarama-qarshiligi ravshan ayon bo’lgan narsaga qanday ishonib 
bo’ladi", deb mutafakkir qarama-qarshiliklardan holi bo’lgan jarayonlarida O’zgarish 
extiyoji kuchayishiga ishora qiladi. Beruniy sotsiologiyadagi muhim soha ijtimoiy 
tabaqalashuv haqida fikr yuritib shunday deydi: Tillarning turlicha bo’lishiga sabab 
odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning bir-birida turli 
xohishlarni ifodalash uchun (zarur) bo’lgan so’zlarga ehtiyojlar tug’ilishidir. Uzoq 
zamonlar O’tishi bilan haligi iboralar kuchayib, yodda saqlanishi va takrorlanishi 
natijasida tarkib topib tartibga tushgan. Ulug’ mutafakkir Abu Ali Ibn Sinoning 
sotsiologik qarashlari O’zining ilmiy teranligi, voqehlikka xushyor baho berish xususiyati 
bilan ajralib turadi.Ibn Sino olamning barqaror amal qilishi jamiyat va tabiatning si-
nergetik, yahni O’z-O’zini iroda qilish, mustaqil boshqarish xususiyatining ishga tushishi 
va harakatlanishi bilan izohlanadi deb izohlaydi. 
Ibn Sino Ollohning aqldan tashqari faoliyatlarga ham qobilligi g’oyasiga qarshi 
chiqib, Olloh faoliyati aqldan tashqari bo’lishi mumkin emasligi, yaratilgan narsalarning 
barchasi insoniy aql tomonidan idrok eta olishi kerakligini ham asoslab beradi. 
1
Форобий
.
Фозил
одамлар
шахри
.
Т
.1993.167-
бет
. 
1
Беруний
А
.
Р
.
Танланган
асарлар
.1-
том
.1968.51-
бет

---

XI asrda yaratilgan turkiy xalqlar uchun muqaddas obida hisoblanuvchi kitob