Sotsiologiyadan ma'ruzalar matni zip

---

Ў
Ў
з
з
б
б
е
е
к
к
и
и
с
с
т
т
о
о
н
н
 
 
 
 
Р
Р
е
е
с
с
п
п
у
у
б
б
л
л
и
и
к
к
а
а
с
с
и
и
 
 
 
 
О
О
л
л
и
и
й
й
 
 
в
в
а
а
 
 
ў
ў
р
р
т
т
а
а
 
 
 
 
 
 
м
м
а
а
х
х
с
с
у
у
с
с
 
 
 
 
т
т
а
а
ъ
ъ
л
л
и
и
м
м
 
 
 
 
в
в
а
а
з
з
и
и
р
р
л
л
и
и
г
г
и
и
 
 
 
 
 
 
С
С
о
о
т
т
ц
ц
и
и
о
о
л
л
о
о
г
г
и
и
я
я
 
 
ф
ф
а
а
н
н
и
и
д
д
а
а
н
н
 
 
 
 
Маърузалар
матни
Тузувчи
: 
доц
. 
Атажонова
А
., 
Қутлимуратов
С
1-Mavzu: Sotsiologiya fani predmeti, obhekti va ijtimoiy 
fanlar tizimidagi 
o’rni. 

---

 
Reja:
1.Sotsiologiya fanining predmeti,obhekti. 
2.Sotsiologiya fanining asosiy vazifalari. 
3.Sotsiologiya fanining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni. 
 
 
Adabiyotlar 
1.
Karim
о
v I.A. Barkam
о
l avl
о
d 
о
rzusi T., «SHarq» 1999 
2.
Karim
о
v I.A. Milliy istiql
о
l mafkurasi T., «O’zb
е
kist
о
n» 2000 
3.
Karim
о
v I.A.
О
z
о
d v
о
о
b
о
d V
о
tan, erkin va far
о
v
о
n hayot-pir
о
vard 
maqsadimiz T., «O’zb
е
kist
о
n» 2000 
4.
Karim
о
v I.A. Bizning b
о
sh maqsadimiz jamiyatni d
е
m
о
kratlashtirish va 
yangilash, mamlakatni m
о
d
е
rnizatsiya va isl
о
h etishdir. 
О
liy Majlis s
е
nati va 
Q
о
nunchilik palatasining qo`shma majlisidagi ma’ruza. «
Х
alq so`zi» 2005 yil 29 
yanvar. 
5.
Karim
о
v I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil 
harakat qilishimiz l
о
zim. «
Х
alq so`zi» 2006 yil 11 f
е
vral.
6.
Karim
о
v I.A. Jamiyatimiz mafkurasi halqni-halq, millatni-millat qilishga 
х
izmat 
qilsin, «Tafakkur». 1998. 
№
5. 
7.
Karim
о
v I.A. D
о
nishmand 
х
alqimizning mustahkam ir
о
dasiga ish
о
naman. 
«Fid
о
k
о
r» 2000. iyun. 
8.
Karim
о
v I.A. Fan Vatan ravnaqiga 
х
izmat etsin. T.2.T.,1996.
9.
Karim
о
v I.A. YUksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. 2008. 
10.
Karim
о
v I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni 
bartaraf etishning yo’llari va choralari. T.2009. 
5. 
Aliq
о
ri
е
v N.S. va b
о
shqalar. Umumiy s
о
tsi
о
l
о
giya T., T
о
shDU. 1999 y. 
6. 
B
е
kmurad
о
v M. S
о
tsi
о
l
о
giya as
о
slari T., «Fan» 1994 y. 
7. 
B
е
kmat
о
v A. S
о
tsi
о
l
о
giyaga kirish, Andij
о
n. 1995 y.
8. 
Хо
lb
е
k
о
v A. Idir
о
v U. S
о
tsi
о
l
о
giya Lug`at T., «Ibn Sin
о
» 1999 y. 
9. 
B
е
kmurad
о
v M.
О
ta-Mirza
е
v 
О
. Aliq
о
ri
е
v N. va b
о
shqalar. S
о
tsi
о
l
о
giya T., 
2000
10.
E Gidd
е
ns. S
о
tsi
о
l
о
giya.T., «SHarq», 2002. 
11.
S
о
tsi
о
l
о
giya. O’quv qo`llanma.T., 2002. 
12.
S
о
tsi
о
l
о
giya. Ma’ruzalar matni. UrDU 2003. 
 
1.Sotsiologiya fanining predmeti,obhekti. 
Sotsiologiya 
fanini o’rganishga kirishgan har bir kishi bu fanning o’ziga xos 
so’zlari bilan atamalari, rivojlanish yo’nalishlari, bugungi ahvoli va istiqboli xususida 
tasavvurga ega bo’lishi kerak. Sotsiologiya fanini mukammal o’rgangan kishi ijtimoiy
jarayon va ijtimoiy jamoalar mohiyatini, ularda yuz berayotgan zoxiriy va botiniy 
o’zgarishlarni, shuningdek ijtimoiy taraqqiyot qonunlari mohiyatini chuqurroq 
tushunadi, ilmiy amaliyotga nazariy metodologik jihatdan qurollangan holda kirisha 
oladi, keng jamoatchilik fikrini shakllantirish va istiqlol yo’liga to’la safarbar etish
amaliyoti sirlaridan voqif bo’ladi. Sotsiologiya tadqiqotlarini tashkil etish va amaliyoti 
mazmunini o’rganish jiddiy ilmiy ishga tayyorgarlik demakdir. Kishilar jamiyatda
doimo ro’y beradigan xilma-xil ijtimoiy hodisalarning mohiyati va sababini tushunishga 

---

asrlar 
davomida 
intilib 
kelganlar. 
Ko’pgina 
mutafakkir 
olimlar 
ijtimoiy 
munosabatlarning mohiyatini aniqlabgina qolmay, jamiyat taraqqiyotini boshqaruvchi 
kuch nimada, murakkab ijtimoiy voqealar va to’xtovsiz ro’y berayotgan o’zgarishlar 
tasodifiymi yoki ular muayyan obhektiv qonunlarga asoslanganmi, degan savollarga 
javob topishga intilganlar. 
Xullas, kishilik jamiyati nima, u qanday qonunlar asosida rivojlanadi, kishilar 
ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini o’rganib, ularni ‘z foydalariga ishlatishlari mumkinmi va 
shunga o’xshash ko’pgina masalalar uzoq davrlardan beri inson tafakkurini o’ziga jalb 
qilib kelgan. Bunday savollarga to’g’ri va aniq javob beradigan fanning paydo bo’lishi
tarixiy zaruriyat edi. Ilmning sistemalashtirilgan bu sohasi X|X asrning o’rtalariga kelib 
yaratildi. 
“ Sotsiologiya” so’zi 
lotincha “ (jamiyat) va grekcha “ “(tahlimot tushuncha) 
so’zlaridan olingan bo’lib, jamiyatning paydo bo’lishi, amal qilishi, taraqqiyot hamda
sotsial munosabatlar va sotsial birliklar haqidagi fan sifatida tahriflanadi
1
. 
“Sotsiologiya” termini birinchi marta X|X asr o’rtalarida 
yashagan 
frantsuz 
olimi O.Kont (1798-1857) tomonidan kiritilgan bo’lib, dastlab jamiyatshunoslik 
mahnosida ishlatilgan. O.Kont falsafasi ilmda “pozitivizm” nomini olgan. pozitivizm 
yo’nalishi, ayrim fanlar chiqargan umumiy qoidalarning oddiy yig’indisiga asoslanadi. 
Bu printsipni O.Kont sotsiologiya faniga ham tadbiq qiladi. 
SHunday qilib, O.Kont fikricha, sotsiologiya fanining vazifasi ijtimoiy hayotning 
ayrim fakt va jarayonlarini kuzatish, ularni bayon etish, sistemalashtirish bilan 
chegaralanadi. O.Kont asos solgan bu yo’nalish sotsiologiyada «pozitivizm yo’nalishi» 
deb ataladi. 
“Sotsial “degan termin ikki 
xil mahnoda ishlatiladi: 
1. Keng mahnoda sotsial jamiyatni ifodalaydi hamda ijtimoiy degan tushunchaga 
deyarli mos keladi. 
2.Tor mahnoda esa bu tushuncha insonlar o’rtasida yuzaga keladigan turli xil aloqalarni 
ifodalash uchun xizmat qiladi. 
SHunday qilib, sotsiologiya-jamiyatning 
muayyan tarixiy tiplarining rivojlanish 
qonunlari va bu qonunlarning insonlar,sotsial guruhlar, sinflar, xalqlarning faoliyatida 
namoyon bo’lish va amal qilish mexanizmlari haqidagi fandir. 
Har qanday fan singari sotsiologiya fani ham 
o’zining izlanish obhekti va 
o’rganish predmetiga egadir. 
Ob’ekt-bu tadqiqotlar qaratilagan narsa (jamiyat). 
predmet-bu o’rganilishi kerak bo’lgan muammo (insonlar o’rtasidagi aloqa va 
munosabatlar). 
Sotsiologiya 
fani murakkab tarkibiy tuzilishga egadir. Jamiyat hayoti
sotsiologiya fani doirasida umumsotsiologik, maxsus sotsiologik va empirik sotsiologik 
tadqiqodlar asosida o’rganiladi. 
Umumsotsiologik nazariyalarda, u yoki bu ijtimoiy hodisalarning kelib chiqishi, amal 
qilishining chuqur sabablari aniqlanadi va jamiyatni rivojlantiruvchi 
kuchlar 
nimalardan iborat ekanligi ko’rsatiladi. 
Maxsus sotsiologik nazariyalar esa ijtimoiy hayotning alohida bir sohasini, ijtimoiy
guruh yoki ijtimoiy institut muammolarini o’rganadi. Masalan: iqtisod sotsiologiyasi, 
shahar va qishloq sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi, tahlim sotsiologiyasi, oila
sotsiologiyasi, yoshlar sotsiologiyasi, bo’sh vaqt sotsiologiyasi va hokazo. 
Empirik sotsiologik tadqiqotlar asosan anketalashtirish, og’zaki so’rov, kuzatish va 
1
Sotsiologiya. O’quv qo’llanma. 
Т
.2002.21-bet. 

---

boshqa ko’rinishlarda amalga oshiriladi. 
Umumsotsiologik va maxsus sotsiologik nazariyalar sotsiologiyaning nazariy 
qismini, empirik tadqiqotlar esa amaliy qismini tashkil etadi. Ular o’zaro dialektik 
aloqadorlikda 
bo’lib, yagona sotsiologiya fanini tashkil etadi. 
SHunday qilib, nazariy va amaliy sotsiologiya bir-biridan tadqiqot obgpekti yoki 
metodlari bilan emas, o’z oldiga qo’ygan maqsadlari bilan farq qiladi. SHu bilan birga 
sotsiologlar o’z fani doirasida makro va mikro sotsiologik darajalarini ajratib 
ko’rsatadilar. 
Makrosotsiologiya asosan yirik ijtimoiy tizimlar, hamda uzoq davom etadigan 
ijtimoiy tarixiy jarayonlarni o’rganish bilan shug’ulanadi (masalan, sinflar, ijtimoiy 
tartibotlar, shaharlar, dinlar va hokazo). 
Mikrosotsiologiya darajasida esa kishilarning o’zaro kundalik shaxslararo 
munosabatlar tahlil etiladi (masalan, talabalar, rahbar-xodim, advokat-mulkdor va hokazo 
). 
Sotsiologiya jamiyatni murakkab ijtimoiy organizm sifatida o’rganadi. 
Sotsiologiya jamiyatni mavjud tarkibiy tuzilmalari mohiyati ularning harakat 
tendentsiyalar va taraqqiyot qonunlarini sotsiologik tashkil etilgan tizimda 
tadqiq 
etadi. SHuningdek, sotsiologiya asosiy ehtiborni jamiyatni har-xil ijtimoiy va hududiy
tizim bosqichlarida vujudga keladigan keng mahnodagi
insonlararo munosabatlar 
va jamoatchilik fikrini o’rganishga qaratuvchi fandir. 
Sotsiologiya fani jamiyatning 
turli sohalari iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, 
mahnaviy, axloqiy va 
boshqa tarmoqlarida tadqiqotlar ‘tkazadi. 
O’zbekiston 
sharoitiga moslab, zamonaviy sotsiologiyada biz quyidagi o’rganish 
obhektlarini ajratamiz: 
I. Ijtimoiy bosqich: 1; Jamiyat; 2.Ijtimoiy qatlam; 3.Ijtimoiy guruh; 4. Mahalla ; 5. Oila; 
6.SHaxs. 
II. Milliy bosqich: 1.Millat 2.Elat 
3. Etnik guruh 4.Avlod;
5.Milliy oila; 6.Individ. 
III. Tarmoqlar bosqichi: 1. Iqtisodiyot;2.Siyosat; 3. Madaniyat 
4.Fan. 
5.Tahlim 
6.Mahnaviyat va 
mahrifat; 7. Ekologiya va boshqalar. 
IV. Hududiy bosqich: 1. Mintaqa 2. Mamlakat; 3. Viloyat 4. SHahar. 5.Tuman; 6. 
Qishloq 7. Mahalla.
Sotsiologiya fanida ijtimoiy mavqe, ijtimoiy rol, ijtimoiy norma tushunchalari mavjud. 
Ular orqali har qanday shaxs yoki ijtimoiy tashkilotning xususiyatlariga chizgi berish 
mumkin.
O’zbekistonda hozir yangi ijtimoiy siyosiy va mahnaviy iqlim shakllandi. Ijtimoiy 
hayotning 
barcha sohalarida o’zgarishlar kuzatilmoqda, sotsial 
tarkibda ‘zgarishlar qayd qilinmoqda, yangi ijtimoiy institutlar va munosabatlar paydo 
bo’lmoqda. Mamlakatimizda sotsiologiyaning roli ortib boryapti.Sotsiologiya hech 
qanday t’siqsiz rivojlanish va mustaqil ijtimoiy fan sifatida o’zini anglash imkoniyati 
tug’ildi. Jamiyatimizda kuzatilayotgan ijtimoiy o’zgarishlar va jarayonlar sotsiologiya 
fanining diqqat markazida turibdi.Jamiyatimizda kuzatilayotgan murakkab jarayonlarni 
sotsiologik tahlilsiz to’g’ri tushunish mumkin emas. Demak, sotsiologiya ijtimoiy 
hayotning bir sohasi bilan chegaralanib qolmay, u inson mansub bo’lgan barcha 
guruhlar, qatlamlar, jamoalar, muassasalar, hamda odamlarning kundalik maishiy 
hayotlari masalalari bilan ham 
qiziqadi. Boshqacha qilib aytganda, sotsiologiyaning 
bosh maqsadi- bu inson va unga aloqador ijtimoiy tashkilotlarning hatti-harakatlarini 

---

oqilona tarzda tushuntirishdir. Buning natijasida esa jamiyatda mavjud bo’lgan 
muammolar o’ziga xos yechimini topadi.