Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
Yüklə 2,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Iqor Mintusov Xəzəryanı dövlətlərdə seçkilər və siyasi rəqabət: “suveren demokratiya” və “suveren monarxiya” fəzaları arasında
22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 107 neft gəlirlərinə nəzarət edən liderlərə bu gəlirlərin mövcudlu- ğu hakimiyyətə xarici və daxili oyunçuların satın alınmasında, azad siyasi və rəqabətin siyasi patronajla əvəz olunmasında müəyyən sosial qrupları sakitləşdirməkdə, repressiv apara- tı gücləndirməkdə seçkiləri manipulyasiyada mühüm rol oyna- yaraq neft olmayan ölkə liderlərindən fərqli olaraq hakimiyyəti gücləndirməkdə müstəsna əhəmiyyətə malik idi. Lakin böyük resurslara baxmayaraq ölkə güclü olmur. Belə ki, onda real iq- tisadiyyatın inkişafını və professional dövlət və demokratik təsisatların yaranmasını stimullaşdıran rəqabət mühiti yaranmır. Bu o deməkdir ki, siyasi stabillik çox vaxt neftin qiyməti kimi xa- rici faktorlardan asılı olaraq səthi xarakter daşıyır. Bu həm də onu göstərir ki, avtoritarizm və sərt patronaj şəraitində partiyala- rın və ictimai hərəkatların inkişafı mümkün deyil, qaçılmaz qeyri- bərabərliyinə sosial reaksiyası əlverişli neft bumun xarici görü- nüşü altında gizlicə akkumulyasiya edir və müşahidəçilər üçün tamamilə gözlənilməz olaraq üzə çıxa bilər. Resurslarla zəngin postsovet hakim elitanın ərəb şeyxlərinin idarəetmə üsulların- dan fərqli davranış xüsusiyyətləri sonuncuların ənənəvi sosial mənbə legitimliyi anlayışına əsaslanan ictimai rəyi tam şəkildə vecə almamaqdır. Hərçənd ki, bu uçurum Terri Karlın yazdığı kimi hakimiyyətdən əhalinin vergilərindən asılılığın olmaması kimi obyektiv səbəblərdən baş vermişdir. Bura əlavə sosial fak- tor da qoşulur. Postsovet Azərbaycanda ancaq sovet mirası, xarici və daxili qüvvələri satın almaq üçün istifadə olunan neft gəlirləri, həmçinin repressiv aparatın güclənməsi hakimiyyətin legitimliyinin mənbəyi idi. Bu legitimlik mükəmməl deyildi, belə ki, seçkilər saxtalaşdırılmışdı, sovet sosial mirası isə qaçılmaz olaraq zəifləyirdi. Azərbaycan cəmiyyətində klanların rolu əvvəlki məqalələrimizdə göstərildiyi kimi tədqiqatçılar tərəfindən artırdı. Əhali və dövlət arasında əlaqənin olmaması və populyar legi- timlik defisiti zəifliyin səbəbinə çevrilir ki, 2012-ci ilin sonunda və 2013-cü ilin əvvəlində ayrı-ayrı rayonlarda spontan etirazlar 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 108 şəklində üzə çıxır, hakimiyyəti daxildən zəiflədərək müdafiəsiz edir, öz növbəsində beynəlxalq təşkilatlar – AŞPA, ATƏT, BMT, Avropa İttifaqı və bir çox başqa donorlar yardım etmək üçün öz strategi və taktikalarında təbii sərvətlərlə zəngin ölkələrdə siya- si partiyalar və seçkilər də daxil olmaqla demokratik təsisatların yaranmasında baş verən əlavə əngəlləri nəzərə almağa başla- malıdırlar. Bu əlavə əngəllər Terri Linn Karl və ya Mayk Rossun təsvirinə əsasən obyektiv xarakter daşıdığı kimi sovet quruluşunda mi- ras qalmış korrupsiya təfəkkürlü elitanın neft resurslarını xarici və daxili qüvvələrin satın alınmasını demokratik institutlardan üstün tutması kimi subyektiv səbəblər də var. Müasir praqma- tik beynəlxalq əlaqələr sistemində iqtisadi maraqlar nə qədər güclü və dayanıqlı olsa da son nəticədə sosial partlayışlar və bu əlaqələrin qanunlarını qəbul etməyən dövlətlərin meydana çıx- ması sülh və stabillik üçün uzunmüddətli nəticələri ola bilər. Iqor Mintusov Xəzəryanı dövlətlərdə seçkilər və siyasi rəqabət: “suveren demokratiya” və “suveren monarxiya” fəzaları arasında 2008-2012-ci illərdə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yaran mış 3 Xəzəryanı dövlət (Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıs- tan), ümumi, həm də önəmli fərqli cəhətləri olan və siyasi rə qa- bə tin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən president və parlament seç kilərinin baş tutduğu tam elektoral tsikl keşmişdir. Azərbaycanda və Qazaxıstanda seçkilərin təhlili onu deməyə əsas verir ki, bu ölkələrdə siyasi sistem və elektoral rəqabət təq- ri bən bir səviyyədə qiymətləndirilə bilər. Hər iki dövlət “suveren mo narxiyanı” formalaşmasına aparıb çıxaran “xüsusi” yolla ge dir, və bu zaman Azərbaycan subyektiv faktorlara görə (sülalə defak- to prinsipinə əsasən hakimiyyətin atadan oğula keçməsinin baş tut ması) öz Xəzəryanı qonşusunu qabaqlayır. Burda aşağıdakı “ailə xüsusiyyətlərini” göstərmək olar. Həm Qazaxıstan, həm də Azərbaycanda seçkilər dövlətin birinci adamına inam haqqında plebessit və ya referendum formatın da keçirilir, və Seçki Kommissiyaları tərəfindən xü- susi diqqətlə seçilən və qeydiyyata düşən, hakimiyyətdə olan prezidentlərin rəqibləri isə ikinci dərəcəli rol oynayırlar. Məhz buna görə də, bu dövlətlərdə son prezident seçkilərində Sovet dövründəkinə yaxın rəqəmlər – 89% səs İ.Əliyev üçün və 96% səs N.Nazarbayev üçün meydana çıxır. Azərbaycanda və Qa- zaxıstanda seçkilərdən seçkilərə prezidenti dəstəkləyənlərin sayı isə daim artır – Nazar ba yev 1999-cu ildə 81%, 2005-ci ildə 91%, 2011-ci ildə isə 96% səs almışdı. İ.Əliyev isə 2003-cü ildə 76%, 2008-ci ildə isə 89% səs almışdır, və 2013-cü ildə növbəti prezident seçkilərində isə böyük ehtimalla o, səslərin 93-96 % qazanacaq. 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 110 Xəzəryanı ölkələrdə beynəlxalq müşahidəçilərin qeyri demok- ratik seçkilər haqqında qınaqları əsassız deyil, lakin seçkilərin nəticələrinin birinci şəxslə rəqabət apara biləcək bir namizədin olmasıyla dəyişəcəyini güman etmək özü bir sadəlöhvlük olardı. Hakim elita Sovet təcrübəsinə əsaslanaraq seçki institutlarını “si- vil” ölkələr sırasına düşmək üçün əsas element olan və sırf ritual mexanizm olan, legitimləşmə alətinə çevirmişlər. Ona görə də, dövlətin birinci şəxslərinin (yəqin ki çox yüksək olan) Sovet elek- toral nəticələri və sıfır rəqabət fonunda xalqdan hansı dərəcədə real ictimai dəstək almasını qiymətləndirmək çox çətindir. Müxalifətin hər iki ölkənin siyasi sistemində vəziyyəti təqribən eyni dir. O marginallaşıb, daxili konfliktlər və daimi olaraq bölünmə vəziy yətindədir, konsolidasiyaya qabil deyil, münaqişələr və öz sıralarında yeni şəxslər axtarışındadırlar, buna görə də öz popul- yarlıqlarını katastrofik dərəcədə itirmişlər. Müxalifət da xilindəki bölünmə süni surətdə və peşakarlıqla xaricdən dəs təklənir, “hakim partiyanın” və rejimin opponent rəfində isə «aparıcı və rəhbər» gücün və «Ülyahəzrət müxalifətin» yardım çı tərəfdaşı rolunu oynayan sistemli siyasi partiyalar yer tu tur. Bundan başqa müxalifət, xəzəryanı dövlətlərin hakim rejim lərinin “gələcək obra- zı” kimi təqdim etdikləri və onların dövlət çi lik ənənələrinin əsas təməli sayılan “stabillik, dayanıqlıq, fa si ləsizlik“ triadasına han- sısa inamlı alternativ təklif etməyə im ka nı olmayan ideoloji güc- süzlük nümayiş etdirir. Müxalifətin mü za kirə predmetinə çevirdiyi məsələlərin səviyyəsi sayı az olan bir qrup intellektualların maraq dairəsindən kənara çıxmır, və Le ni nin dediyi kimi “onlar xalqdan dəhşətli dərəcədə uzaqlaşıb”. Azərbaycanda və Qazaxıstanda olan parlament seçkilərində müxalifət partiyaları birləşərək, bir cəbhədə çıxış edə bilmədilər, ona görə də qeydsiz şərtsiz, və layiqli məğlubiyyətə uğradılar. Nəticədə hakim partiya parlamentdə olan yerlərin 80% dən 90%-ə qədərini tutur, və “sistemik şəkildə fəaliyyət göstərən müxalifət” isə heç bir şeyə iddia etmədən dekorasiya rolunu oynayır. Yüklə 2,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|