Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
13
tarihçiler ortaya çıktı. Eski ve yeni nesil tarihçiler belli bir süre birlikte 
çalıştı. Sovyet yönetimi kendi ideolojik amaçları doğrultusunda tarihçi 
kadrolarının oluştuğuna kanaat getirdikten sonra eski nesil tarihçileri 
tasfiye yolunda ilk adımları 1928 yılının sonunda attı. 28 Aralık 1928 - 4 
Ocak 1929’de gerçekleşen Sovyetler Birliği Marksist Tarihçileri I. Genel 
Genel Konferansı’nda eski nesil tarihçiler eleştirildi. Sovyet tarih bili-
minde ideolojik mücadelenin başlangıcını ortaya koyan bu konferansın 
tartışma konularından birini “burjuva ve küçük burjuva tarihçileriyle 
mücadele” başlığını taşımaktaydı. Bu konferansta M. N. Pokrovski’nin 
“Leninizm ve Rusya Tarihi” ve V. Rakhmetova’nın “Rus Tarihi Sürecinde 
Menşevik Kavramının Doğuşu” konulu konuşmaları yeni tarih yaklaşımını 
savunuyor ve eskisini yeriyordu. Stalin de Nisan 1929’da SSCB KP MK 
ve Merkez Kontrol Komisyonu Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada 
burjuva aydınlarının yeni gelişmekte olan sosyalizme en büyük tehlike 
olduğuna işaret ediyordu. Böylece Moskova eski nesil tarihçilerinin 
etkisizleştirmek için mücadeleyi başlatmış oluyordu. Bunun sonucunda 
1929-1930 yıllarında çok sayıda eski nesil tarihçi hapsedildi, Sibirya’ya 
sürüldü veya idam edildi.
Bunun devamında Stalin’in 1931 yılında “Proletarskaya Revolyutsiya” 
dergisine gönderdiği “Bolşevizm Tarihinin Bazı Meseleleri Hakkında” 
makalesi tüm ülkede geniş yankı buldu. Stalin’in yazdığı makale aynı 
derginin 1930’da çıkan bir sayısında A. G. Sluts’un Bolşevizm tarihi 
ile ilgili yazdığı makalenin bir eleştirisi idi. Stalin yazıyı sert bir dille 
eleştirirken tarih biliminde yeni bir “metot” ortaya koymaya çalış-
maktaydı. Ona göre, “talihsiz bürokratlar” ve “arşiv sıçanları” ancak 
belgelerle uğraşmaktadır. Bundan böyle “belgelere göre değil, işe 
göre” değerlendirmeler yapılacaktı. Stalin’in makalesi doğrultusunda 
ülke çapında yürütülen bu kampanya tarihçiler safının temizlenmesi 
amacını gütmekteydi.
3
Eski nesil tarihçiler temizlendikten veya sindirildikten sonra 1934 
yılında Halk Komiserliği Sovyeti ve SBKP MK’nın kararıyla tüm üni-
versitelerde tarih bölümlerinin kurulması kararını aldı. Bu kararla 
birlikte daha önce tarih bölümleri olmayan veya olup da kapatılan 
tüm Sovyet Cumhuriyetleri üniversitelerinde tarih bölümleri açılmaya 
başlandı. Özbekistan’da, 1935 yılında Orta Asya Devlet Üniversitesi’n-
de, Özbekistan Devlet Üniversitesi’nde, Pedagoji Enstitüsü’nde tarih 
bölümleri faaliyete başladı. Bunların açılması Halk Komiserliği Sovyeti 
ve SBKP MK’nın kararına dayandırılmaktaydı.
4
 Kazakistan’da açılan 
3 Danagül Makhat, “Lenindik-Stalindik Ult Sayasatı jane Qazaq Ziyalıların Quvgındav Tariy-
hınan”, Tavelsiz Qazaqstan Tariyhın Zerttevdin Özekti Maseleleri Gılımıy-Tanımdıq Maqala-
lar Jıynağı, Astana (Astana Poligrafiya Yayınevi), 2011, s. 123; Ağayev, s. 86-88.
4 Ağayev, s. 134.

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
14
tarih bölümleri için ise hazırlanmış bir ders kitabı yoktu. Kazakistan ve 
Kazak halkının tarihi üzerine ilk ders kitabını askeri tabip olan Sanjar 
Asfendiyarov yazdı. Ekim Devrimi’nin başlangıcından Bolşeviklerin 
safında yer alan Asfendiyarov Türkistan’da kurulan Sovyet yönetim-
lerinde üst kademede aktif görev aldı. 1920’li yılların ikinci yarısında 
Moskova Şarkiyat Enstitüsü müdürlüğünü yaptı. Bu sırada Moskova 
üniversitesinde dersler verdi. Bu sebeple kendisine 1927’de profesör 
unvanı verildi. 1928’de Kazakistan’a dönen Asfendiyarov daha sonra 
Abay Pedagoji Üniversitesi adını alacak olan ilk Kazak üniversitesinin 
kurdu ve ilk rektörü tayin edildi. 1935’te Kazak tarihi konusundaki 
ilk ders kitabını “Kazakistan Tarihinin Denemeleri” adıyla yayınladı. 
115 sayfalık çalışma en eski devirlerden Kazakistan tarihini 1917 Ekim 
Devrimi’ne kadar getirmekteydi. Ancak, bu eser Marksist-Leninist görüş 
açısıyla ve sınıf mücadelesi teorisine uygun olarak yazılmış olmasına 
rağmen Moskova tarafından tasvip edilmedi. Onun Kazak tarihini tüm 
okullarda ders olarak okutulması çabaları da destek bulmadı. Kazakların 
Sovyet dönemindeki ilk tarihçisi Asfendiyarov 1937’de “halk düşmanı” 
suçlamasıyla tutuklandı. 1938’de idam edildi ve kitabı da yasaklandı.
5
Sovyet dönemindeki Kazakların tarih üzerine ilk doktora diplomasına 
sahip tarihçisi Ermukhan Bekmakhanov eğitimini yeni nesil tarihçilerin 
görev yaptığı kurumlarda aldı. 1933’te Semey’de İşçi Fakülütesi’nden 
mezun olduktan sonra önce Rusya’daki Tambov Pedagoji Enstitüsü 
Tarih Bölümü, bu enstitünün daha sonra kapanması üzerine Voronej 
Pedagoji Enstitüsü’nde tahsiline devam ederek 1937’de başarıyla me-
zun oldu. Voronej Pedagoji Enstitüsü’nde tahsil gördüğü yıllarda Alaş 
Milli Hareketi’nin sürgün edilen liderlerinden Halil Dosmuhamedov 
ve Muhammedcan Tınışbayev ile tanışarak yakın ilişkide bulundu. Eşi 
Halima Bekmukhamedova’nın belirttiğine göre, onun Kenesarı Han 
isyanını araştırmasına ilk yönlendirenler bunlar olmalıydı. Onu daha 
sonra bu konuda yazar Muhtar Avezov da teşvik etmişti.
6
Bekmakhanov yüksek tahsilini tamamladıktan sonra 1937’de Al-
matı’daki 28 Nolu Okul’a öğretmen tayin edildi. Daha sonra Pedagoji 
Bilimleri Araştırma Enstitüsünde araştırma görevlisi olarak görev yap-
maya başladı ve kısa süre sonra Kasım 1938’de enstitünün müdürlü-
5 Abu Takenov, “Professor Sanjar Aspendiyarov (1889-1938)”, Qazaqstan Tariyhının Oçerk-
teri, Almatı (Sanat Yayınevi), 1994, s. 116-118; R. S. Karenov, “Qazaq Eliniñ Bolaşağı Üşin 
Küresken Birtuvar Tulğa Sanjar Asfendiyarovtıñ Tariyhiy Murası Tuvğanına 125 Jıl Toluvına 
Oray”, Qaragandı Universitetinin Habarşısı, Ocak-Şubat-Mart 2014, No: 1 (73), s. 59-65.
6 Halima Bekmukhamedova, “Erekendey Jigitpen Birge Ömir Sürgen Men Baqıttı Ayelmin”, 
Anız Adam, Eylül 2015, No: 17 (125), s. 5; Mambet Koygeldi, “Bekmakhanovtıñ Kenesarı Taqı-
rıbına Kelüvine Muhtar Avezov Aser Etti”, Anız Adam, Eylül 2015, No: 17 (125), s. 28-29; Me-
dev Sarseke, Ermukhan Bekmakhanov, Astana (Foliant Yayınevi), 2010, s. 64-92.

---