Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
47
* L.N. Gumilev Avrasya Devlet Üniversitesi Otrar Kütüphanesi Araştırma Merkezi Mürdür 
Yardımcısı
TARİHÇİ ERMUKHAN BEKMAKHANOV’UN 
KOVUŞTURULMASININ SOVYET BASININA 
YANSIMALARI
Prof. Dr. Danagül Makhat
*
Eski Sovyetler Birliği’nde resmi yönetimin Bolşevik (Komünist) 
Partisi ve yönetimdeki liderlerin elinde olduğu bellidir. XX. yüzyılın 
ilk yarısında tamamıyla güçlenmiş totaliler rejim siyasi-toplumsal ha-
yatın tüm alanlarında demir gibi bir disipline sahip bir düzen kurarak 
onu bir ideolojiye tabi kıldı. Eğitim, bilim alanı da resmi ideolojinin 
propagandasını yapması, parti liderlerinin öğretilerinden çıkmamaları 
gerekiyordu. J. Stalin, Proletarskaya Revolyutsiya dergisine yazdığı 
“Bolşevizm Tarihinin Bazı Meseleleri Hakkında” isimli mektubunda 
Bolşevizm tarihinin meselelerini yeni seviyeye çıkarmak, partinin tarihini 
öğrenmek için bilimsel bolşevizm yöntemlerinin hayata geçirilmesi ve 
parti tarihini yanlış anlatan Troçkistler ve başkalarını tespit ederek 
onlara karşı mücadele etmeye çağırdı. Kazak halkının ilk modern ve 
doktora diplomasına sahip tarihçilerinden biri Ermukhan Bekmakha-
nov’un hayatı (16.02.1915 – 06.05.1966) işte bu totaliter baskıların 
yoğun olduğu bu sıkıntılı döneme denk geldi. Kendi halkının tarihini 
özenle sistematik düzende araştıran bilim adamının eserlerinden siyasi 
ideolojik kusurlar arayıp, onun araştırmalarına şüpheyle yaklaşarak, 
siyasi kovuşturmalara maruz bıraktı. Asılsız suçlamalar ve kovuşturmalar 
onun sağlığını da bozmuştu ve 51 yaşında vefat etti. Hayatını tarih 
bilimine adayan tarihçinin ardında Kazakistan’ın XVIII-XX. yüzyıllar 
arasındaki tarihinin önemli meselelerini inceleyen eserleri, Kazakistan 
tarihi ders kitapları ve pedagoji alanındaki çalışmaları kaldı. 
Ancak totaliler rejim döneminde onun eserlerine layık olduğu önem 
verilmedi. Kendisine burjuva milliyetçisi, tarihi yanlış anlatan bilim 
adamı sıfatı yakıştırıldı ve suçlandı. Komünist partinin resmi ideolo-
jisinin propagandasını yürütmekte olan parti basın organları Kazak 
aydınlarını, onun içinde tarihçi Ermukhan Bekmakhanov’un siyasi 
kovuşturulmasında önemli rol oynadı. Bu çalışmada E. Bekmakhanov’a 
karşı organize edilen siyasi kampanyalar, onun organize edilmesinde 
komünist partisi basın organlarının rolü, bu kampanyaların Kazak tarih 
ilmine zararları ve neticeleri söz olacaktır. 

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
48
 K
azakistan’da tarih ilmine karşı siyası baskı 
ne zaman başladı? 
Proletarskaya Revolyutsiya 
dergisinin 1931’deki 6. sayısında ya-
yınlanan Stalin’in “Bolşevizm Tarihi’nin Bazı Meseleleri Hakkında” 
isimli makalesi Bolşevizm tarihinin meselelerinin layık olduğu sevi-
yeye çıkarmaya, parti tarihini öğretme çalışmalarını bilimsel bolşevik 
metotları ile yapmaya, parti tarihini yanlış yöne çeken Troçkistler ve 
diğerleriyle mücadele etmeye çağırdı. Kazak tarihi hakkında eserler 
veren K. Kemengerulı, M. Tınışbayev, T. Şonanulı, S. Asferndiyarov, 
Ş. Kudaybergenov, A. Bökeyhanov ve başka Kazak aydınlarının çalış-
malarına sınıfsal görüşe uygun yazılmamış, “hatalı” ve “zararlı” gibi 
değerlendirmeler yapılarak yasak getirilmişti. Kazakistan’da tarih bi-
limi henüz yeni ve tarih biliminin gelişmesinde Rus bilim adamlarına 
minnettarlık gibi algı oluşturuldu. Kazakistan Komünist Partisi Merkez 
Komitesinin ideolojik çalışmalarında sosyal bilimler alanında, basın 
yayın organlarında bu fikir aşılandı.
65
Stalin’in Proletarskaya Revolyutsiya dergisine gönderdiği “Bolşevizm 
Tarihinin Bazı Meseleleri Hakkında” yazısı, 1934’teki Sovyet Komünist 
Partisi MK ve Eğitim Bakanları toplantısının tarih disiplininin okutulması 
hakkındaki kararı, J. Stalin, A. Jdanov, S. Kirov’un Sovyet Tarihi ders 
kitabı için yaptığı uyarıları, Sovyet tarih biliminde Stalinizm konsep-
tini belirlemiş oldu. 1938’de yayınlanan Komünist Partinin Kısa Tarihi, 
tüm Sovyet Birliği’ndeki halkların tarihinin yazılmasının metodolojik 
yönünü belirliyordu.
İşte böyle bir dönemde Ermukhan Bekmakhanov önce 1932’de Ba-
yanavul’daki ortaokulu tamamladı, sonra Semey’deki bir yıllık üniversi-
teye hazırlık kursunu bitirerek, Eğitim Bakanlığının bursuyla 1933-1937 
yılları arasında Voronej şehrindeki devlet pedagoji üniversitesinin tarih 
fakültesinde eğitim gördü. Üniversiteyi tamamladıktan sonra E. Bek-
makhanov (1937) Almatı şehrindeki 28 Numaralı ortaokula öğretmen 
olarak göreve başladı. Burada Kazakça eğitim veren okullar için ilk antik 
dünya haritasının hazırlanması ve SSCB halkları tarihi için metodolojik 
eserler yazılması çalışmalarında yer aldı. Almatı’daki Pedagoji Araştırma 
Enstitüsünde (şimdiki İ. Altınsarin Kazak İlimler Akademisi) araştırmacı, 
1939-1940’da aynı enstitüde müdür olarak çalıştı. Genç araştırmacı-
nın ilk bilimsel metodoloji çalışmaları 1938-1939’da Halk Öğretmeni 
(şimdiki Kazakistan Mektebi) dergisinde yayınlandı ve öğretmenler ile 
okuyucuların ilgisini uyandırdı. Enstitü müdürlüğüyle birlikte Kazak 
Pedagoji üniversitesinde (şimdiki Abay üniversitesi) doktora eğitimine 
65 İ., Omarov, “O Zadaçah İstoriçeskoy Nauki v Kazakhstane” Bolşevik Kazahstana, 1950, 
No1 , s. 28-36.

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
49
devam ediyordu. Onun tarih bilimindeki ilk adımları sırasında yayında 
olan, sonradan da onun önemli çalışmalarına yön veren ve zor dö-
nemlerinde yardım eden SSCB İlimler Akademisinin üyesi ünlü tarihçi 
Prof. Anna Mihaylovna Pankratova idi. Bu dönemde Komünist Partisi 
Merkez Komitesine bağlı Yüksek Parti Okulu’nda okumaya önem ve-
riliyordu, dolayısıyla 1940-1941 yıllarında bu okulda da eğitim aldı. 
Bunun dışında türlü eğitim kurumlarında tarih eğitimi almıştı. 
Ermukhan Bekmakhanov’un Sovyet Basınında Eleştirilmesi
II. Dünya Savaşı başladığında SSCB İlimler Akademisine bağlı ensti-
tülerde çalışan uzmanların Kazan, Sverdlovsk, Taşkent, Almatı şehirle-
rine tahliye edilmesine karar verilmişti. Bu karar doğrultusunda İlimler 
Akademisi Tarih Enstitüsü müdürü görevini yapan A. Pankratova ile 
birlikte 10 bilim adamı 1941’in sonbaharında Almatı’ya geldi. Mosko-
valı tarihçilerin yerleştirilmesi ve çalışma ortamının hazırlanması gibi 
işler için Kazak SSR Eğitim Bakanı yardımcısı Ermukhan Bekmakhanov 
görevlendirilmişti. Tarihçiler, Almatı Şehri Komünist Parti teşkilatının 
lektörleri olarak görevlendirildi. Partinin propaganda işleri ile bilimsel 
çalışmalarını birlikte yapmayı hedefleyen Anna Mihaylovna Pankrato-
va, Kazak SSR Tarihi kitabının yazılması konusunda görüşünü bildirdi. 
Böyle konuların, özellikle tarih ders kitaplarının yazılması ancak parti 
teşkilatının onayıyla gerçekleştiği bellidir. Dolayısıyla Parti Merkez 
Komitesi’nin onayı ile Kazak tarihinin ders kitabı yazılmaya başlandı. 
Kitabın bilimsel danışmanı A. Pankratova, Kazak tarihini yazması için 
K. Satbayev, M. Avezov, S. Mukanov, A. Margulan, G. Müsirepov ve B. 
Kenjebayev gibi konunun uzmanlarını görevlendirmeyi uygun buldu. 
Ayrıca üç tane araştırma enstitüsünün bilim adamlarını da bunlara dâhil 
etti. Araştırmacıların çalışmalarını organize etmeyi E. Bekmakhanov 
üstlendi, kendisi de bu kitabın yazılmasında katkılarda bulundu. Bu 
yıllarda Ermukhan Bekmakhanov 1941-1942 yıllarında Kazakistan Eğitim 
Bakanlığında ortaokullar bölümünün müdürü, 1942-1944 yıllarında 
Kazak Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin lektörü olarak çalışıyordu. 
1943-1948 yılları arasında Kazak İlimler Akademisinin Tarih, Arkeoloji 
ve Etnografi Enstitüsünde araştırmacı, enstitü müdürünün yardımcısı 
olarak görev yaptı. Bilimsel çalışmalar ve yöneticiliği birlikte yürüten 
bilim adamının siyasi kovuşturulması da bu dönemde başladı. Onun 
siyasi görüşleri hakkında suçlanması ve basın organları sayfalarında 
E. Bekmakhanov’un eleştirilere uğramasını üç dönemde incelemek 
mümkündür.

---