Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

di.  Ermənilər  bu  qalaya  sahib  çıxsa  da,  tarixi  həqiqət  başqa 

söz  deyir.  Müxtəlif  müharibələrin,  olayların,  zəlzələlərin  nə­

ticəsində  dağılan  və  yenidən  qurulan  Gərni  məbədi  türk  me­

marlarının  təfəkkürü  və  əli  ilə  yaradılmışdı.

Üçkilsə  rayonu  (Eçmiədzin)  ərazisində  möhtəşəm  bir  alban 

abidəsi  vardı.  Hətta  bu  yerlərdən  keçmiş  səyyahlar da  öz  yazı­

larında  bu  məbədin  adını  çəkiblər.  Maraqlıdır  ki,  abidə  bütün 

yazılarda  Üçkilsə  adlanırdı.  Yalnız  1945-ci  ildə  ermənilər  hər 

iki  Üçkilsəni  Eçmiədzin  etdilər.  Bu  gün  də  fəaliyyət  göstərən 

və  ermənilərin  dini  mərkəzi  adlanan,  əslində,  terror  yuvasına 

çevrilən  bu  tarixi  məkan  arman-türk  hökmdarı  Trdat tərəfindən 

IV  yüzillikdə  tikilmişdi.  Xeyirxah  bir  niyyətlə  inşa  edilən  bu 

məbəd  yüzillər  boyu  xristian  arman-türk  xalqına  xidmət  etmiş­

dir.  Təəssüf  ki,  indi  bu  məbəddə  qanlı  planlar  qurulur,  ölüm 

qoxulu  sənədlər  hazırlanır.

Üçkilsənin  ərazisində  -   İrəvan  yolunun  üstündə  maraqlı  bir 

məbəd  aşkar  edilmişdi.  Göy  Mələkləri  məbədi  adlanan  bu 

qədim  arxeoloji  tapıntıda  daşların  üzərində  mixi  yazılar  vardı. 

Sonralar  ermənilər  bu  qədim  türk  məbədini  dünyaya  Zvartnos 

adı  ilə  təqdim  etdilər.  Halbuki  1901 -1907-ci  illərdə  arxeoloq­

lar  tərəfindən  aşkar  edilmiş  məbədin  xarabalıqları  və  onun 

yanında  tikilmiş  saray  da  sübut  edirdi  ki,  hər  iki  tikili  qədim 

türk  mədəniyyətinin  nümunəsidir.

Qəmərlinin  (Artaşat)  Dvin  kəndində  nəhəng  bir  sarayın  və 

məbədin  qalıqları  aşkar  edilmişdi.  Əslində,  atəşpərəstlik  döv­

ründən  yadigar  olan  bu  abidələr  də  babalarımızın  böyük  mə­

harətlə  qurduğu  maddi  mədəniyyət abidələrindən  biri  idi.  İndi 

kim  bilir,  bu  maddi  sərvətimiz  yerində  durur,  yoxsa  tamamilə 

sıradan  çıxarılıb.

Əştərək  rayonunun  (Yeğvard)  ərazisində  VII  yüzilliyin  ya­

digarı  olan  Qarqavəng  türk  məbədi  əsrlərə  sinə  gərmişdi. 

Qarqar  türklərinin  tikdiyi  bu  məbədin  adını  sonralar  həmin 

əraziyə  gəlmiş  ermənilər  dəyişdirərək  Zoravar  qoydular.  Bu

418

---

rayonda  diqqətçəkən  abidələrdən  biri  də  «Ana  qala»  adlanır. 

XI  yüzillikdə  inşa  edilmiş  bu  qala  Alagöz  dağının  ətəyində, 

Arxaşan  çayı  kənarında  yerləşirdi.  Əslində,  görünüşünə  görə 

qəsr  və  məbəd  təsiri  bağışlayan  Ana  qala  (bəzən  Baş  qala  da 

deyirdilər)  eynilə  Gədəbəy  rayonundakı  Qız  qalasına  bənzə­

yir.  Bəllidir  ki,  dünyada  18  Qız  qalası  mövcuddur.  Onun  13-ü 

Azərbaycanda  yerləşir.  Maraqlıdır  ki,  eyni  memarlıq  məktəbi­

nin  nümunəsi  olan  Ana  qala  sanki  bu  mövcud  qalaların  anası­

dır.  Təəssüf  ki,  türk-oğuz  boylarının  ana  yurdu  olan  bu  ərazi­

lərə  gələn  ermənilər  onun  da  adını  dəyişdirdilər.

Əştərəkin  Talış  kəndində  (Aruç)  VII  yüzilliyin  yadigarı  olan 

bir  məbədin  qalıqları  da  dururdu.  Bu  yerlər  də  yalnız  türk- 

oğuz  boylarının  ana  yurdu  olub.

Alagöz  dağının  döşündə  alban-türk  xristian  məbədi  var  idi. 

Onun  hündür  sütunlarının  birində  türksoylu  hökmdarın  adı 

qeyd  edilmişdi.  Zəlzələ  zamanı  dağılmış  bu  məbədi  1947-ci 

ildə  bədnam  qonşularımız  «bərpa»  adı  ilə  ona  erməni  ele­

mentləri  vurdular.

Duzkənd  (Axuryan)  rayonunda,  Arpa  çayının  sahilində  bö­

yük  bir  ərazidə  Qanlıca  adlı  bir  məbəd  vardı.  Məbədin  divar­

larındakı  yazılardan  bəlli  olurdu  ki,  bu  tarixi  abidə  988-ci  ildə 

böyük sərkərdə  Bəhram tərəfindən tikilməyə başlayıb və  1029- 

cu  ildə  tamamlanıb.  Bu  məbədin  tikintisində  bünövrə  daşının 

qoyulması  Bəhramın  adı  ilə  bağlansa  da,  sonrakı  illərdə  onun 

qardaşları,  övladları  bu  məbədi  başa  çatdırıblar.  Hətta  1225-ci 

ildə  çox  nəfis  şəkildə  təmir  də  ediblər.  Məbədin  adının  Qan- 

lıca  olması  da  türk  etnonimindən  gəlir.  Qanlıcanın  yerləşdiyi 

əraziyə  isə  ermənilər  XIX  əsrin  əvvəllərində  köçmüşdülər.

Dərəçiçək  mahalında  (Tsaxkadsor)  yenə  də  türk  memarlığı­

nın  yadigarı  olan  Keçarus  türk  məbədi  vardı.  Ermənilər  tərə­

findən  dəfələrlə  «bərpa»  edilərək  erməniləşdirilən  bu  məbəd 

də  bir  vaxtlar  bizim  idi...

419

---

Karvansaray  (İcevan)  rayonunun  Dilican  şəhərində  dağlar 

qoynundakı  alban-türk  məbədi  isə  zümrüd  meşələrin  qoynun­

da  bir  gözəllik  sərgisi  idi.  Təəssüf  ki,  bu  maddi  mədəniyyət 

sərvətimiz  də  işğal  altındadır.  Dilican  yaxınlığında  yerləşən 

Qoş  kəndində  alban-türk  məbədi  XII-XIII  yüzillərin  yadigarı 

idi.  Bəzi  qaynaqlarda  abidənin  «Alban  salnaməsUnin  müəllifi 

Mxitar  Qoş  tərəfindən  tikildiyi  göstərilirdi.  Elə  məbəd  də  Qoş 

adlanırdı.  Lakin  sovet  dönəmində  ermənilər  bu  məbədin  də 

adını  dəyişib  Nor  Çetik  qoydular.

Şörəyel  mahalındakı  Qıpçaq  məbədi  də  bir  özgə  aləm  idi. 

1201-ci  ildə  inşa  olunan  müxtəlif  tikililərdən,  'günbəzli  zal­

dan  ibarət  olan  bu  məbədin  də  adını  1946-cı  ildə  ermənilər 

dəyişdirərək  Aricavəng  qoydular.  Adından  da  göründüyü  kimi, 

Qıpçaq  məbədi  türklərə  məxsus  olub.  Hətta  soydaşlarımız  ona 

«Qıpçaq  ocağı»  da  deyirdilər.

Dərələyəz  (Yeğeqnadzor)  mahalında  oğuz  türklərinin  ya­

digarı  olan  Ərgəz  pirini  ötən  əsrin  ortalarında  ermənilər  «bər­

pa»  edərək  görkəmini  başqa  şəklə  saldılar.  Mahalın  başqa  bir 

ərazisində  tikilmiş  Əxi  Təvəkkül  zaviyəsinin  xarabalıqları  qa­

lırdı.  Zaviyənin  girəcəyində  üç  varlığın  -  Yerin,  Ayın,  Günəşin 

rəmzi  olan  üç dairə,  hər dairədə  12  imamın  rəmzi  olan  12  xətt 

və  bu  mahalda  yaşayan  türk  tayfalarının  sayını  bildirən  səkkiz­

guşəli  ulduzlar  həkk  olunmuş  daş  lövhə  (hündürlüyü  3  metrə 

yaxın,  eni  2  metr)  ermənilər  tərəfindən  sonradan  tamamilə 

dəyişdirildi.  Hər  yerə  xaç  şəkli  düzüldü.  Halbuki  daş  piltənin 

üzərində  ərəb  dilində  qəbirüstü  abidənin  Əxi  Təvəkkülə  məx­

sus  olduğu  bildirilirdi.

Dərələyəz  mahalında  türk  memarlıq  məktəbinin  yadigarları 

olan  abidələr  lap  çox  idi.  Onların  əksəriyyətinin  xarabalıqları 

qalmışdı.  Bəziləri  «bərpa»  edilərək  erməniləşdirildi.

Qədim  oğuz  yurdunda  -   indiki  Ermənistanda  görünüşü  ilə 

seçilən,  davamlılığı  ilə  əsrlərə  sinə  gərərək  bugünümüzə  qə-

420

---