Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

rabad»  adlı  kitablar  Heydər  Əliyevin  qərəzli  tənqidi  üzündən 

işıq  üzü  görməmişdi»  söylədi  («Sovet  Ermənistanı»  qəzeti,  24 

sentyabr  1988-ci  il).  İlk  torpaq  iddiaları  Ermənistanın  özündə 

başladı.  Azərbaycanlılara  məxsus  yaylaqlar  və  əkin  sahələri 

alınaraq  ermənilər yaşayan  kəndlərə  verildi.  Azərbaycanlıların 

əleyhinə  müxtəlif  kitablar  çap  edildi,  təbliğatlar  aparıldı,  soy­

daşlarımız  incidilməyə  başlandı.  Sonra  da...

Ermənilər  artıq  heç  cür  sakitləşə  bilmirdilər.  Onlar  SSRİ-nin 

sonuncu  rəhbəri  M.Qorbaçova  saysız-hesabsız  hədiyyələr,  şi­

rin  vədlər verərək  yenə torpaq  iddiasını  irəli  sürdülər.  O  qədər 

də  möhkəm  iradəsi  olmayan  M.Qorbaçov  aqanbekyanların, 

şahnazarovların  və  ermənipərəst  şovinist  qüvvələrin  təzyiqinə 

rəğmən,  «Mən  mane  olmuram,  azərbaycanlılardan  ala  bilirsi­

nizsə,  Dağlıq  Qarabağı  alın»,  -  deyib.  Bu  isə  erməni  vəhşiliyi­

nə,  qaniçənliyinə  açıqca  razılıq  vermək  idi.

1987-ci  ilclə  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətində  erməni­

lər  tərəfindən  münaqişə  yaratmaq  üçün  vərəqələr  yayılır,  er­

məni  əhalisinin  guya  ağır  sosial-iqtisadi  vəziyyətdə  yaşadığı­

nı  əsaslandırmaqla  onları  Azərbaycan  xalqına  qarşı  qoymağa 

çalışırdılar.  Vilayətin  erməni  əhalisinə  bildirirdilər  ki,  onlar, 

azərbaycanlılardan  fərqli  olaraq,  dözülməz  şəraitdə  yaşayırlar. 

Guya  ermənilərin  milli  maraqlarını  Azərbaycan  SSR tərkibində 

maqla  həll  etmək  mümkün  deyildi.  Bütün  m illi  problemlər 

yalnız  Ermənistana  birləşdikdən  sonra  həll  oluna  bilərdi.  Xan­

kəndidə  keçirilən  mitinqin  sədası  həm  Azərbaycana,  həm  də 

Ermənistana  yayıldı.  1988-ci  ilin  fevralından  başlayaraq  İrə­

vanda  və  bütün  respublikada  Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana 

birləşdirilməsi  tələbləri  ilə  əlaqədar  ermənilər  izdihamlı  mi­

tinqlər və  yürüşlər təşkil  etdilər.  Təbii  ki,  bu  yürüşlər sülh  şəra­

itində  həyata  keçirilmirdi.  Ermənilər  ilk  dəfə  Qafan  rayonunun 

azərbaycanlılar yaşayan  kəndlərinə  basqın  etdilər.  Evlər yandı­

rıldı, talan  edildi,  adamlar kəndlərdən  qovuldu.  Fevralın  25-də, 

demək  olar  ki,  Bakının,  Sumqayıtın  küçələri  yurd-yuvasından, 

doğma  torpağından  qovulmuş  azərbaycanlılarla  dolu  idi.

182

---

Ermənilər  isə  paytaxtlarında  opera  teatrının  qarşısına  top­

laşaraq  təcili  Ermənistan  SSR  Ali  Sovetinin  növbədənkənar 

sessiyasının  çağırılmasını  tələb  edirdilər  ki,  Dağlıq  Qarabağın 

Azərbaycandan  alınıb  Ermənistana  verilməsi  məsələsi  SSRİ  Ali 

Sovetinin  sessiyasında  qaldırılsın.

Fevralın  28-də  ermənilərin  rejissorluğu  ilə  «Sumqayıt»  sse­

narisi  həyata  keçirildi.  Bu  qurama  faciəni  əllərində  bayraq  tu­

taraq  daha  da  qızışan  ermənilər  mart  ayında  azərbaycanlıların 

səbirsizliklə  gözlədikləri  Novruz  bayramını  qara  gətirdilər.  Er­

mənistanın  bütün  rayon  və  kəndlərində  azərbaycanlılara  qarşı 

təxribatlar  baş  alıb  gedirdi.  Soydaşlarımız  bir  tərəfdən  təhqir 

olunur,  döyülür,  evləri  yandırılır,  qorxu  və  vahimə  içində  iş­

gəncələrə  tuş  gəlirdilər,  digər  tərəfdən  də  köməksiz,  arxasız 

qalmışdılar. 

Elə  mart  ayında  da  soydaşlarımızın  Vedibasar, 

Zəngibasar,  Dərələyəz  və  Zəngəzurdan  kütləvi  surətdə  çıxa­

rılmasına  rəvac  verildi.

Martın  25-də  gecə  saat  24.00-da  Ermənistanda  hərbi  və­

ziyyətin  elan  olunacağı  haqqında  televiziyada  məlumat  veril­

di.  Ancaq  ermənilər  İrəvana  daxil  olan  sovet  əsgərlərini  gül- 

çiçəklə,  sevinclə,  qonaqlıqla  və  başqa  hədiyyələrlə  qarşıla­

dılar.  Həmin  gün  isə  Ermənistandan  qaçqın  düşmüş  80  min 

soydaşımız  Azərbaycanın  sərhəd  rayonlarında  boynuburuq 

qalmışdı.  Ermənilər  başqa  bir  iyrənc  hərəkəti  də  həyata  ke­

çirdilər.  Onlar  alüminium,  şin,  kauçuk  və  digər  istehsalat  bir­

liklərinin,  kombinatlarının  zəhərli  sularını,  çirkabını,  eləcə  də 

İrəvanın  kanalizasiyasını  Araz  çayına  axıtdılar.

Mart  ayında  canını  götürüb  qaçmış  soydaşlarımızı  geri  dön­

məyə  məcbur  etdilər.  Guya  iki  respublikanın  rəhbərləri  ara­

sında  aparılan  danışıqdan  sonra  qaçqınların  öz  evlərində  ya­

şamalarına  kimsə  mane  olmayacaqdı.  Halbuki  Ermənistanda 

başlanan  vəhşi  soyğunçuluğun,  qətl  hadisələrinin  arası  kəsil­

məmişdi.  Azərbaycanlılar  nə  edəcəklərini  bilmirdilər.  Çünki 

quldurlar  qəflətən  evə  basqın  edərək  qapını,  pəncərəni  sın­

---------  

183 

---------

---

dırır,  bəzən  də  yandırırdılar.  Təkcə  mayın  11-də  bir  gecədə 

ermənilər  üç  istiqamətdən  Şirazlıya  hücuma  keçərək  8  evi 

yandırdılar,  64-nü  dağıtdılar,  330  ailənin  əmlakı  talan  edildi,  2 

nəfər  öldürüldü,  80  nəfər  döyülməkdən  ağır  xəsarət  aldı.  Sağ 

qalanlar  gecə  ikən  ayaqyalın,  başaçıq  qaçmaq  məcburiyyətin­

də  qaldılar.  Bu  hadisəni  vəhşilik  adlandırmaq  da  azdır.

Doğrudur,  o  dövrdə  Moskvadan  həmin  rayona  nümayəndə 

heyəti  gəldi.  Amma  əhəmiyyəti  yox  idi.  Ermənilər  elə  qızış­

mışdılar  ki,  onlar  ancaq  öz  istədiklərini  bağırırdılar:  «Qara­

bağ»,  «Arsax»,  «Torpaq».  İrəvanın  teatr  meydanında  qurulan 

çadırlarda  daşnak  bayrağı  asılmışdı.  Onlar  hər  yerdə  azərbay­

canlılara  qənim  kəsilmişdilər.  Soydaşlarımız  bazara,  dükana 

belə  gedə  bilmirdilər.

Şahidlər  danışırlar  ki,  1988-ci  ilin  iyun  ayında  keçirilən  mi­

tinq  və  iclaslarda  Zori  Balayan  dəfələrlə  çıxış  edərək  müba­

rizələrini  axıradək  aparmaqda  təkid  edirdi.  Ermənistan  höku­

məti  azərbaycanlıları  bölgə  üzrə  çıxarmaq  haqqında  qərar  da 

vermişdi.  Nəhayət,  həmin  ilin  iyun  ayında  Ermənistan  Ali  So­

vetinin  sessiyası  çağırıldı.  Bütün  daşnaklar  çıxış  etdilər.  Hət­

ta  katolikos  Vazgen  də  televiziya  verilişinə  çıxaraq  «Böyük 

Ermənistan»  yaratmaq  üçün  ermənilərə  yeni  ideyalar,  «xeyir- 

dualar»  verirdi.  O  sessiyadan  ilham  alan  erməni  talançıları  öz 

vəhşiliklərini  davam  etdirdilər.  Döyülməkdən,  təqibdən,  dava- 

dalaşdan,  təhqirdən  zinhara  gələn  azərbaycanlılar  doğma 

yurdlarını  tərk  etmək  məcburiyyətində  idilər.

1988-ci  ilin  iyulunda  23  min  azərbaycanlı  Qarabağa  -   Şu­

şaya  pənah  gətirdi.  Əlbəttə,  buraların  havası,  təbiəti,  suyu  on- 

arın  yaşadıqları  yerə  uyğun  idi.  İki  ayın  ərzində  Şuşa,  Xocalı, 

Malıbəyli,  Quşçular,  Əsgəran  Ermənistandan  didərgin  düşmüş 

binəsiblərlə  doldu.  Təəssüf  ki,  avqustun  30-da  Azərbaycan  KP 

MK-nın  «vətənpərvər»  oğullarının  göstərişi  ilə  qaçqınları  Qa­

rabağdan  çıxararaq  başqa  yerlərə  apardılar,  yarısını  da  zorla 

Ermənistana  qaytardılar.  Başbilənlərimiz  belə  humanist  idilər.

184

---