Söz köNLÜMÜ QƏLƏm etdi (publiSİSTİk düŞÜNCƏLƏR)

54
əqidəmizə təsir etdi. Atam hamımızı Azərbaycan dilində orta və ali təhsil 
almağımızı tövsiyə etdi. Bu gün də atamın tövsiyəsi bədii yaradıcılıqda 
öz dilimi şirincə qavramaqda mənə yardımçı olub. O bizə deyirdi ki, öz 
dilini  və  mədəniyyətini  biləndən  sonra  nə  qədər  dil  və  mədəniyyətlər 
mənimsəsən o qədər də sənin üstünlüyünü göstərəcək. Hər bir millət öz ru-
hunun üstündə köklənməlidir. Bizimsə ruhumuz islami dəyərlərlə bağlıdır, 
hətta bir çox rəhmətə getmiş xalq yazıçı və şairlərinin övladları radio və 
telekanallardan ata və analarından bəhs edəndə onlara “papa, mama” deyə 
müraciət edirlər. Onda istər-istəməz belə sual doğur: “Milli dəyərlərimizi 
təbliğ və tərənnüm etmiş bu insanlar evlərində, görəsən, övladlarıyla hansı 
dildə danışmışdılar?” Bu hələ indi də radio və telekanallarda aparıcıların, 
verilişə dəvət alan bir çox şəxslərin dilindən səslənməkdədir. Neçə illərdir 
müstəqilliyimizi  qazandığımıza  baxmayaraq  Azərbaycanda  indiyə  kimi 
özünü  ziyalı  sayan,  guya  milli  mənafelərdən  çıxış  edən  ziyalılar  var 
ki, bu ölkədə yaşayırlar, ancaq öz ana dilini bilmirlər. Ona görə də indi 
Azərbaycanda ana dilini yaxşı bilməyən və ya heç bilməyən şair və yazıçılar 
boy verib. Onların yazdıqları şeir və nəsr yaradıcılıqlarını oxuyanda xarici 
dildən tərcüməyə bənzəyir. Şairin, yazıçının əsas dili ona doğma olan ana 
dili olmalıdır. Çox dil bilmək çox millətlərin mədəniyyətindən xəbərdar 
olmaq  deməkdir,  amma  ana  dilindən  yan  keçməmək  şərtilə.  Böyük  im-
periyalar hansı xalqı öz içində əritmək istəyirdilərsə, onun mədəniyyətinin 
və dilinin üstünə düşürdülər. Bunu isə imperiyalar öz qadınları hesabına 
edirdi. İmperiya qadınları imperiya tabeliyində olan millətlərin kişilərinə 
ərə gedirdilər. Öz dillərini, dinlərini həmin millətlərdən doğulan uşaqların 
beyninə yeridirdilər, hətta imperiya imperiyanı öz qadınlarının vasitəsilə 
çökdürürdü. Öz gözəl qızlarını həmin sarayların şahzadələrinə ərə verir-
dilər.  Bir  nümunə  kimi  göy  türklərin  aqibətini  göstərmək  olar.  Çinli 
qadınların göy türklərdən doğduğu uşaqlar sonradan göy türklərin özünə 
qarşı çevrildi və bu göy türk imperiyasının çökməsinin əsas amillərindən 
biri oldu. Təsdiq etmək lazımdır ki, Rusiya imperiya olmuşdur və indiyə 
kimi  də  imperiya  olaraq  qalır.  Ona  görə  bu  gün  də  öz  mədəniyyətini, 
mənəviyyatını və dilini çalışır ki, öz ərazisində və ona sərhəd olan qonşu 
ölkələrdə yaysın. Bunun üçün ilan kimi dəridən, qabıqdan çıxır. Bizim ölkə 
də həmin qonşu ölkələrdən biridir və iki əsrə qədər rus mədəniyyətinin, 
dilinin, mənəviyyatının əsarəti altında olmuşuq. Bu gün də o əsarətin izləri 
qalmaqdadır. Mən bu gün də elə adamlar tanıyıram ki, rus mədəniyyətinin 

---

55
üstündə böyüdüyünü fəxrlə car çəkir. Onlarda mən nə milli hiss, nə milli 
ruh, nə də milli mənəviyyat gördüm. Kosmopolit heç vaxt azərbaycanlı 
ola, azərbaycanlı kimi düşünə bilməz, həmişə də həmvətənlərinə həqarətlə 
baxar. Bunu çoxları işğal dövrü ilə bağlayır, amma hər bir insanın içində 
bir “mən” olmalıdır, bu mən onun milli kamilliyinə xidmət etməlidir. Axı 
bu qədər mükəmməl və heyrətamiz musiqisi, muğamı, ədəbiyyatı olan bir 
xalqın nəyi başqa millətlərdən əskikdir? İndi biz 18 ildir ki, müstəqilliyi 
qazanmışıq  və  öz  köklərimizə  qayıtmalıyıq  ki,  bizə  xaricidə  “raşın” 
deməsinlər. 
Ailədə doğulan uşaq birinci növbədə valideynlərinə ata, ana deyə mü-
raciət  etməlidir.  Təzə  doğulan  uşaqların  soy  adları  ruslardan  gələn  soy 
şəkilçilərdən təmizlənməlidir, fikrimizcə bu dövlət siyasətinə çevrilməlidir. 
Başqa  dildə  yazıb-yaradanlar,  demək  olar  ki,  millət  tərəfindən  doğma 
yazıçı, şair kimi qəbul olunmur. Mən deməzdim ki, Çingiz Aytmatov qırğız 
yazıçısıdır. O, rus yazıçısı, avropa yazıçısı ola bilər, amma qırğız yox, çün-
ki  qırğız  yazıçısı  olmaq  üçün  gərək  qırğız  dilində  yazıb  yaratmalı  və  o 
xalqın dilində geniş yayılmalı idi. Baxmayaraq o əsərinə manqurtu gətirdi. 
Mən bununla tərcümə əsərlərinə qarşı çıxmıram, başqa millətlərə məxsus 
əsərləri tərcümədən oxumaq olar, amma sən hansı millətə məxsussansa, 
o  millətin  də  dilində  yazıb  yaratmalısan,  ən  azından  millətin  ürəyində 
özünə  yer  eləmək  üçün. Tərcümə  əsərləri  isə  heç  zaman  əsli  kimi  ruhu 
oxşamır.  Bu  millətçilik  deyil,  bu  əsl  həqiqətdir.  Əsl  həqiqəti  demək  və 
yazmaq həmişə acı olub. Dahi Nizami Gəncəvi fars dilində yazıb-yaradıb. 
Gəncədə doğulub, böyüyüb təlim-tərbiyə görüb, ancaq farslar indi də onu 
özlərindən  hesab  edir.  Etiraf  etmək  lazımdır  ki,  bizim  üçün  Füzulinin, 
Nəsiminin, Xətainin, Yunus İmrənin dili daha şirindir, çünki onların şirin 
türkcədə  yaradıcılıqları  var.  Bu  daha  çox  bizim  ruhumuzu,  qanımızı, 
canımızı oxşayır, amma Nizami nə qədər dahi olsa da biz onu tərcümədən 
oxuyuruq. Hər bir tərcümə isə tərcümə edən şəxsin ruhuyla, savadıyla və 
tərcümə etdiyi dili nə qədər bilməsilə bağlıdır. Nizami Gəncəvidən edilən 
tərcümələr  də  tərcüməçinin  istedadının  gücündədir,  Nizaminin  gücündə 
yox. Bu da farslara əsas verir ki, onu fars şairi adlandırsınlar. Biz hər bir 
tərcümədə əsəri yazanın yox, tərcüməçinin isti nəfəsini duyuruq. Mən bu-
nunla  demək  istəmirəm  ki,  mən  tərcümə  ədəbiyyatını  sevmirəm.  Başqa 
xalqların dilindən yüksək səviyyədə edilmiş tərcümələri bu gün hamımız 
sevə-sevə  oxuyuruq.  Dahi  rus  şairi  A.S.Puşkinin  “Yevgeni  Onegin”ini 

---

56
bizə  qənirsiz  fitri  istedada  malik  olmuş  böyük  şairimiz  Səməd  Vurğun 
sev dirib. Puşkinin məhəbbət poemasından yüksək səviyyəli tərcümələrlə 
hələ  orta  məktəbdə Vurğun  fitri  istedadının  sayəsində  bəhrələndik.  Ona 
görə ki, Səməd Vurğun baxmayaraq sovet ideologiyasına xidmət etmişdi, 
böyük ilham sahibi idi. Ona görə Puşkin dühasıyla Vurğunun aşıb-daşan 
ilhamı bu tərcümədə özünü bariz şəkildə nümayiş etdirdi. Yaxın tarixə aid 
N.V.Qoqolu  nümunə  gətirmək  olar.  İndiyə  kimi  ruslar  və  ukraynalıların 
arasında onu hansı millətin yazıçısı saymaq haqqında mübahisələr gedir. 
Qoqolun  yazdıqları  tamamilə  Ukrayna  xalqının  ruhuyla  bağlı  olsa  da, 
yazdığı dil rus dili olub. Bu yazılarda Ukrayna ab-havası qabarıq şəkildə 
hiss olunmaqdadır, ancaq rus dilində yazıb-yaratdığı üçün ruslar onun heç 
cür Ukrayna xalqına aid olmağını qəbul etmək istəmirlər, çünki bircə yazısı 
da Ukrayna dilində yoxdur. Əgər, o, öz dilində də nə isə yazıb qoysaydı, heç 
olmasa Ukrayna dilində bir əlyazması qalsaydı bu gün ruslar ona bizimki 
deyə bilməzdi. Bütün bunları ona görə misal gətirdim ki, gənc yazıçı və 
şairlərimiz öncə öz ana dilini mükəmməl bilməli, sonra bədii yaradıcılıqla 
məşğul  olmalıdır.  Başqa  dildə  yazıb-yaratmaq  həmin  dilin  ədəbiyyatını 
və mədəniyyətini bəhrələndirməkdir. Öz dilində yazıb-yaradanları isə heç 
bir imperialist qüvvə gələcəkdə mənimki deyib qamarlaya bilməz. Füzuli 
yaradıcılığını  ana  dilində  əsas  tutduğu  üçün,  bu  gün  onun  şeirləri  bizə 
daha doğma, daha şirindir və heç bir qeyri-millət deyə bilməz ki, o bizim-
dir,  çünki  dahi  Füzuli  türk  dilində  öz  kimliyini  əsrlər  arxasından  aləmə 
car çəkib. Sübut edib ki, təkcə farsın dili yox, türkün dili də şeir dili ola 
bilər. Fars dilinin şərqdə şeir dili kimi qəbul edilməsinin nəticəsi o olub ki, 
bu gün Nizami Gəncəvi yaradıcılığını geniş oxucu toplumu tərcümədən 
oxumağa məcburdur. Bu orta əsrlərin anlaşılmazlıqlarıdır. Mən bununla öz 
Xəmsəsilə dünyanı heyrətdə qoymuş dahi Nizamini mühakimə etmirəm, 
onun yaşadığı dövrdə bizim ərazidə təzə təşəkkül tapmış müsəlmançılıq, 
şərq  hökmdarlarının  ərazisi  sayılan  şahlıq-xanlıq  üsul-idarəsi  hökm  sü-
rürdü. Onun dövrü üçün fars dili şeir, ərəb dili isə dövlət idarəçiliyi dili 
sayılırdı.  Bu  gün  isə  biz  bu  məsələlər  barədə  dərindən  düşünməliyik. 
Gələcək nəsillərə öz dilimizin, mədəniyyətimizin əmanəti xatirinə.
Müstəqillik böyük nemətdir. Şükür Allaha ki, indi yazılanlar nə fars, nə 
rus adı ilə gedir, nə qalibiyyətlərimiz, nə uğurlarımız varsa hamısı doğma 
Azərbaycanımızın adı ilə bağlıdır. Bu günə qədər də Təbriz miniatürləri 
və xalçaları qərbə fars adı altında tanıdılır, çünki millətimizin çox hissəsi, 

---