Ġsraġl elyazov elxan həSƏNLĠ leyla həSRƏtova
Dəmir yolunun yaranması və inkişafı
Yüklə 6,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Dəmir yolunun yaranması və inkişafı Haqqında tarixi məlumatlar Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərindən Rusiyanın müstəmləkəsi olduğundan və Bakıda neft sənayesinin sürətli inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, ölkəmizin ərazisində dəmir yolunun çəkiliĢi və sonrakı inkiĢafı Rusiyada dəmir yolunun tikintisi ilə sıx bağlı olmuĢdur. Rusiya dəmir yolları zəngin tarixə malikdir. Ġlk belə yollar zavod daxili ağac yollar olmuĢdur. Azərbaycanda ilk belə zavod daxili yollar 1864-cu ildə Gədəbəydə mis mədənlərində çəkilmiĢdir. Hələ 1764-cü ildə Altayda Kuzma Frolov Kolıvano-Voskresenski zavodunda nov formalı ağac relsini sex daxili yolda quraraq mexaniki kanat dartısını tətbiq etdi. Filizlə doldurulmuĢ vaqonetka həmin yolda su nasosunun və kanatların köməyi ilə yerini dəyiĢdirirdi. 1788-ci ildə Petrozavodskda Aleksandr top zavodunda A.S.Yarsevin 174 m uzunluqlu çuqun relsli yolu tikilmiĢdir. Bundan 21 il sonra isə K.Frolovun oğlu dağ-mədən mühəndisi Pyotr Frolov Altayda at dartılı çuqun yolu tikdirib qurtardı.1809-cu ildə Rusiyada layihələndirmə, yolların tikintisi və istismarı, mülki və hidrotexniki tikililər üçün yol mühəndisliyi Korpusu yaradıldı. Elə həmin ildə Sankt Peterburqda su və quru yollar mühəndisliyi institutu yaradıldı. Bu ali məktəb sonralar Peterburq Dəmir Yolları Mühəndisliyi institutu və Leninqrad Dəmiryol Nəqliyyatı Mühəndisliyi Ġnstitutu adlan- dırıldı. Hal-hazırda bu ali məktəb Peterburq Dövlət Dəmir Yolları Universiteti adlanır [39]. Dünyada ümumi istifadəli ilk dəmir yolu xətti paravozun ixtiraçısı C.Stefenson rəhbərliyi ilə 1825-ci ildə Ġngiltərədə uzunluğu 18 km olan Stokton və Darlinqton Ģəhərləri arasında tikilib istifadəyə verilmiĢdir. Rusiyada paravoz dartılı ilk dəmir yolu Nijni Tagil zavodunun mexaniki E.A. Çerepanov və onun oğlu M.E. Çerepanov tərəfindən 1834-ci ildə Uralda tikilib istifadəyə verilmiĢdir. Uzunluğu 1 km yaxın olan yol, mədənlə zavodu birləĢdirirdi. Çerepanovlar həm də Rusiyada ilk paravo- zun yaradıcıları hesab olunurdular. Rusiyada ümumi istifadəli ilk dəmir yolu xətti isə (uzunluğu 27 km) 1837-ci ildə Çarkəndi ilə (indi PuĢkin Ģəhəri adlanır) Peterburq arasında tikilib istifadəyə verilmiĢdir. Ġlk dəmir yolu koleyasının eni 6 futa (1829 mm, 1 fut=304,8 mm,) bərabər idi. Rus mühəndislik sənətinin ən böyük nailiyyəti 1851-ci ildə Moskva- Peterburq dəmir yolu xəttinin tikilib istifadəyə verilməsi oldu. Uzunluğu 650 km olan iki tərəfli magistral dəmir yolu xətti 8 il ərzində tikilib istifadəyə verilmiĢdir. Onun tikintisi Rusiya dəmir yollarında istedadlı inĢaatçılarının formalaĢmasının yeni məktəbini yaratdı. Mühəndis P.P.Melnikovun yolun layihələndirilməsində və tikintisində xüsusi xidmətləri olmuĢdur. Sonralar P.P.Melnikov ölkənin birinci dəmir yolları naziri və rus dilində ilk dəmiryol nəqliyyatı haqqında kitabin müəllifi olmuĢdur. Moskva-Peterburq dəmir yolu magistralı böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik idi. Onun zəngin tikinti təcrübəsi nəticədə Rusiya dəmiryolu xətlərində yolun eni-koleyasi 5 fut (1524 mm) qəbul edildi. 1860-cı ildə Rusiyada professor N.Ġ.Lipin tətəfindən bütün dəmir yolu xətləri üçün tikililərin yaxınlaĢması və hərəkət vasitələri qabaritlərinin vahid əsasnaməsi hazırlanmıĢdır. Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvindən (1861 il) və taxılın ixracının artımından sonra Rusiyada kapitalizmin inkiĢafı dəmir yolunun tikintisini XIX əsrin 60-cı illərin sonlarında, xüsusəndə -70-ci ilin baĢlanğıcı və 90-cı ilin ikinci yarısında, əhəmiyyətli dərəcədə aktivləĢdirdi. Təkcə 1865-ci ildən 1875- ci ilə qədər Rusiyanın dəmir yollarının tikintisinin orta illik artımı 1,5 min km təĢkil etdiyi halda, 1893-cü ildən 1897-ci ilə qədər bu artım təxminən 2,5 min km olmuĢdur. Bu dövrlərdə Rusiyada Moskva-Kursk (1868 il), Kursk-Kiyev (1870 il), Moskva-Brest (1871 il), Krasnovodsk - DaĢkənd (1899 il), Bakı-Tibilisi (1883 il) və baĢqaları tikilib istifadəyə verilmiĢdir. 1891-ci ildə Böyük Sibir magistralının tikintisinə baĢlan- mıĢdır. Bu magistralın tikintisi eyni zamanda hər iki tərəfdən-Çelyabinski və Vladivostokdan həyata keçirilirdi. 1901-ci ildə Böyük Sibir magistralı tikilib istifadəyə verilərək dünya dəmir yolunda ən böyük dəmir yolu magistralı (6503 kilometr) hesab olundu. Yük daĢımalarının həcminin artması ilə əlaqədar olaraq XIX əsrin 70- ci illərin sonlarında və 80-ci ilin baĢlanğıcında Rusiya dəmir yollarında qatarların formalaĢması üçün xüsusi olaraq nəzərdə tutulmuĢ çeĢidləyici stansiyaların tikintisi geniĢləndirildi. Ġlk dəfə olaraq Rusiyada birinci çeĢidləyici stansiya 1879-cu Peterburqda istifadəyə verilmiĢdir. Bundan sonra Moskva və Rostovda belə stansiyalar tikilərək yeni nəqliyyat qovĢaqlarının yaranmasına gətirib çıxardı. Dəmir yolu tikintisinin geniĢlənməsi və hərəkətin təhlükəsizliyin təmin olunması ehtiyacı, dəmir yollarının sərt iĢ qaydasını və qatarların hərəkəti və manevr iĢlərinin təĢkili, hərəkət vasitələri, tikili və qurğuların saxlanması və onlara olan təlabatların təmin edilməsinin normativ texniki sənədlərin hazırlamasını müəyyən etdi. 1898-ci ildə Rusiyada ümumi istifadə edilən dəmir yolları, səhmdar və Ģəxsi cəmiyyətlər və dövlət xəzinəsi hesabına tikilən yollar üçün Texniki Ġstismarı Qaydaları təsdiq edilmiĢdir. 1909-cu ilə dəmir yollarında ĠĢarəvermənin Ümumi Qaydaları təsdiq olunaraq bütün Ģə- bəkə dəmir yollarında tətbiq olundu [24, 25]. Birinci Dünya müharibəsi yeni dəmiryol xətlərinin təcili tikintisi ehtiyacını doğurdu. 1916-cı ildə Petrozavodskdan Mur-manska qədər olan dəmir yolunun tikintisi baĢa çatdırıldı. Dəmir yollarının tikintisinin ilk illərindən baĢlayaraq rus mühəndisləri və alimləri böyük elmi iĢlər və ixtiralar yaradaraq dəmir yolu texnikasının inkiĢafında mühüm rol oynamıĢlar. Belə iĢlərdən biri- relslərin termik emalını ilk dəfə 1864-cü ildə K.P. Polenov kəĢf etmiĢdir. Dəmiryol nəqliyyatı üçün əhəmiyyətli iĢlərdən biri də sürtünmənin hidrodinamik nəzəriyyəsinin müəllifi, görkəmli alim N.P.Petrov tərəfindən relslərin möhkəmlik hesabatı üsulunu yaradılmasıdır. Dəmir yollarında tətbiq olunan iĢarəvermə və rabitə vasitələri tədricən təkmilləĢdirilirdi. 1852-ci ildə Peterburq-Moskva magistralında teleqraf rabitəsi tətbiq edilmiĢdir. Dəmir yolunda jezla sistemini 1870-ci ilin sonunda tətbiq edilmiĢdir. 1880-ci ilin sonunda qatarların hərəkətinin tənzimlənməsinin telefon üsulundan istifadə etməyə baĢladılar. Yol dəyiĢənlərin və siqnalların bir və ya bir neçə postdan mərkəzləĢdirilmiĢ idarə olunması da elə 1880-ci ilin sonundan baĢlayır. 1885-ci ildə profes- sor Y.N.Qordenkonun layihəsi üzrə Peterburq-Moskva dəmir yolunun Sablino stansiyasında yol dəyiĢənlərin və siqnalların qarĢılıqlı qısa qapanması qurğusu tətbiq edilmiĢdir. Y.N.Qordenko həm də yoldəyiĢənlərin və siqnalların mexaniki mərkəzləĢdirməsi sistemini hazırlamıĢdır. Ġki xətli dəmir yollarında yarımavtomatik bloklama XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvəl- lərində tətbiq edilmiĢdir. Hal-hazırda dünya dəmir yolları Ģəbəkəsinin ümumi uzunluğu 1,2-1,3 milyon km-dən çoxdur. Dunyanın 140 ölkəsində dəmir yol Ģəbəkəsi mövcuddur ki, onun da yarıdan çoxy on ölkənin payına düĢür; ABġ 240 min km, Rusiya 86 min km, Kanada 90 min km, Hindistan 61 min km, Çin 53 min km, Avstraliya 39,7 min km, Almaniya 36, 6 min km, Argentina 34,2 min km, Fransa 34 min km, Braziliya 30,1 min km. Dəmir yolu Ģəbəkəsinin Ģıxlığı daha çox Qərbi Avropa dövlətlərində- Belçika, Ġsveçrə, Almaniya müĢahidə olunur. Dünyada dəmir yollarının izləri arasındakı məsafənin (koleya) müxtəlif olması vahid dəmir yolu Ģəbəkəsinin yaradılmasına imkan vermir. MDB və Baltikyanı ölkələrdə və Finlandiyada koleyanın eni 1520 mm, bir çox Qərbi Avropa olkələrində, Böyük Britaniyada, ġimali Amerikada, Uruqvay, Türkiyə, Çin, Ġran, Misir, Tunis, CAR, Əlcəzair və s. ölkələrdə isə relslər arası məsafə 1435 mm-ə (normal) bərabərdir. Bir çox ölkələrin (Hindistan, Pakistan, Argentina, Braziliya, Ġspaniya, Portuqaliya) dəmir yollarında relslər arası məsafə; 1600 və 1656 mm-enli koleyalıdır. Yaponiyada orta və qısa-1067, 1000 və 900 mm koleyalı yollar istismar olunur. Dünya dəmir yollarının təqribən 75%-i normal koleyalıdır. Yüklə 6,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|