T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

1.2.2. Orta İtil’de Bulgar Devletini Oluşturan Etnik Unsurlar 
İtil Bulgar Devleti, nerdeyse milattan sonraki ilk bin yıl boyunca çok sayıda 
göç dalgasıyla İtil Nehri’nin orta akımı ve Kama Nehri’nin aşağı kesimlerine giren 
Türk boylarının oluşturduğu bir konfederasyon olarak, IX-X. yüzyıllardan daha geç 
olmamak üzere kurulmuştur. Bulgarlar yerli Fin-Ugor kabilelerinden farklı olarak 
tıpkı kendileriyle akraba olan Suvarlar (Savirler), Barsiller (Bersula) ve Barancarlar 
gibi zengin bir devlet geleneğine sahiptiler
183
. İtil Bulgar Devleti çok etnik unsurlu 
bir konfederasyon yapısındaydı. Kendi adının da gösterdiği gibi bu boylar arasında 
Bulgarlar hâkim durumdaydılar
184
. X. yüzyılın ilk yarısında bu boylar 
konfederasyonuna Bulgarlar, Bersula, Eskiller, Suvarlar ve Barancarlar dâhildi
185
. 
N. F. Kalinin, birleşik Bulgar nüfusu içerisine Bulgarların Orta İtil bölgesine 
gelmelerinden önce burada hâkimiyet kuran Burtasların
186
 da girdiğini 
düşünmektedir
187
. Zira X. yüzyılın ilk yarısına ait kaynaklar Burtasların Hazarlara 
tabi olduğunu ve Burtaslarla Bulgarların karşılıklı askeri seferlerinden 
bahsetmekteydi. Fakat X. yüzyılın sonlarına doğru Burtas toprakları  İtil Bulgar 
ülkesine dâhil oluyordu
188
. Böylece Burtaslar da Bulgar nüfusuna dâhil oluyorlardı. 
İtil Bulgar Devleti sınırları dâhilinde Türk boyları yaşamaktaydı. İbni Fadlan 
                                                 
183
F. Ş. Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X – Naçalo XIII Vekov), Kazan, 
İzd. Fest, 1997, s.39. 
184
B. D. Grekov, Kalinin, N. F., “Bulgarskoye Gosudarstvo Do Mongolskogo Zavoyevaniya”, 
Materialı Po İstorii Tatarii, Kazan, Tatgosizdat, 1948, s.106. 
185
Huzin, Voljskaya Bulgariya, s.45. 
186
Burtaslar Türk dilli halklardandır. IX-X. yüzyıllar yazılı kaynaklarına göre Burtaslar İtil Nehri’nin 
sağ kenarında Slavyanlardan doğuya doğru Bulgarlarla Hazarlar arasındaki topraklarda yaşıyorlardı. 
Araştırmacılar onları Mordva-Mokşa, Çuvaşlar, Macarların ataları ve Tatar-Mişarlar gibi çeşitli 
halklarla özdeşleştirmişlerdir, F. Ş. Huzin, “Voljskaya Bulgariya X-Naçalo-XIII vv.: Territoriya, 
Arheologiçeskie Pamyatniki, Naselenie”, Oçerki Po Arheologii Tatarstana, Kazan, İzd.  Şkola, 
2001, s.137; A. H. Halikov’un düşüncesi burada ön plana çıkmaktadır. Ona göre Burtaslar dil ve 
etnos bakımından Bulgarlara yakındılar. Burtaslar IX-X. yüzyıllarda Bulgarlar tarafından hâkimiyet 
altına alınarak asimile edilmişlerdir. Halikov bugünkü Mişer Tatarlarını Burtasların torunları olarak 
kabul etmektedir. Ona göre Burtasların adı Madjar, Meşera veya Mişarler olarak XIV. yüzyılda 
değişime uğramıştır, A. H. Halikov, Tatarskiy Narod i Ego Predki, Kazan, Tatknigoizdat, 1989, 
s.139-141; Burtasların etnogenezleriyle alakalı olarak ayrıca bkz.: Mirfatih Z. Zekiyev, Türklerin ve 
Tatarların Kökeni, Çev. D. Ahsen Batur, 2. bs., İstanbul, Selenge Yayınları, 2007, s.436-438. 
187
Kalinin, Halikov, İtogi Arheologiçeskih Rabot Za 1945-1952, s.61-63. 
188
B. N. Zahoder, Kaspiskiy Svod Svedeniy O Vostoçnoy Evrope Bulgarı, Madyarı, Narodı 
Severa, Peçenegi, Rusı, Slavyane, T. II., Moskova, İzd. Nauka, 1967, s.31; D. A. Hvolson, 
İzvestiya O Hazarah, Burtasah, Bolgarah, Madyarah, Slavyanah i Russah Abu-Ali Ahmeda 
Ben Omar İbn-Dasta, Po Rukopisi Britanskogo Muzeya v Pervıy Raz İzdal, Perevel i Obyasnil D. 
A. Hvolson, S. Peterburg, 1869, s.19, 24. 
 
57

---

bu boyları “Sakaliba”
189
 olarak adlandırıyordu
190
. İbn Rüsteh İtil Bulgar boylarına 
dair ilk ayrıntılı bilgiyi veren yazardır. O, şöyle yazıyordu:  
 
“Bulgarlar üç kısma ayrılmaktadırlar: biri Bersula, diğeri Eskil üçüncüsü ise Bulgar 
olarak adlandırılmaktadır. Üçünün de hayat şekilleri nispeten aynıdır ve bir yerde 
yaşarlar
”191
.  
 
İkinci cümle bu boyların Bulgarlarla birlikte bir coğrafi bölgede yani Orta 
İtil’de yaşadıklarını düşündürmektedir
192
. D. A. Hvolson, bu boyların Avrasya’nın 
çeşitli bölgelerinde bulunduklarını belirterek Eskilleri Heredot’un Skolotları ve 
Macar kaynaklarındaki Sekellerle ilişkilendirerek Tuna’da, Bersula’yı da Barziliya 
ile özdeşleştirerek Hazar Denizi civarında göstermiştir
193
. 
Bulgar idaresi altına giren Suvar boyu, beyleri Bulgar İlteberi Almuş’un 
kızıyla evli olan Bulgar hâkimiyetindeki Eskiller ve 5 Bin kişiden oluşan Müslüman 
Barancarlarla ilgili İbn Fadlan’ın rivayetleri vardır
194
. X. yüzyıl anonim eseri 
“Hudûd el-Âlem”de Bulgar boyları Bahdula (Bersula), İşkil (Eskil) ve Bulgar 
adlarıyla zikredilmiştir
195
. Bilar ya da Bulgar’dan muhaceret eden Bulgar-
Müslümanları Bilerler X. yüzyıl Macar kroniğinde geçmektedir
196
. Bu adlandırma 
muhtemelen Bilyar şehriyle bağlantılı olup burada Bilyarlı Müslüman Bulgarlar 
kastedilmiş olmalıdır. 
Yukarıda saydığımız boylarla ilgili olarak “Hudûd el-Âlem”de şöyle rivayet 
edilmektedir: “Hepsi birbirleriyle savaş halindedirler, düşman ortaya çıktığındaysa 
                                                 
189
A. P. Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana O Ego Puteşestvii Na Volgu v 921-922 gg., 
Harkov, İzd. Harkov Gos. Universiteta, 1956, s.121,131. 
190
Z. V. Togan, “Sakalibe” ile açık tenli Türkler ya da Türk-Finler’in kastedildiğini düşünmektedir, 
A. Zeki Velidi Togan, İbn Fadlan’s Reisbericht. Deytsche Morgenlandische Gesellschaft, 
Leipzig, 1939, s.295-331; A. P. Kovalevskiy ise Sakalibe ile Slavların kastedildiğini düşünmektedir, 
Kovalevskiy,  Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.141. Rızaeddin Fahrettin haklı mülahazasında 
“Sakalibe”nin  İdil, Don, Ural boylarında bulunan Türkler ile Finlerin hepsinin genel adı olarak 
kullanıldığını düşünmektedir, Rizaeddin Fahreddinev, Bolğar Wa Qazan Töreklare, Kazan, Tatar 
Kitat Neşriyatı, 1997, s.26. 
191
Hvolson, İzvestiya, 1869, s.22.  
192
R. G. Fahrutdinov, Oçerki Po İstorii Voljskoy Bulgari, Moskova, İzd. Nauka, 1984, s.14-15. 
193
Hvolson, İzvestiya, s.92-98. 
194
İbn Fazlan, Seyahatnâme, Önsöz ve Tercüme: Ramazan Şeşen, İstanbul, Bedir Yayınları, 1995, 
s.61, 64, 65,  
195
Hudud al-Alam, s.32. 
196
Hvolson, İzvestiya,109. 
 
58

---