T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

“1) mezarlarda kadim yüzeyde ve de kuyularda at kemikleri, 2) merkez mezarlarda 
köşelerin dökme-doldurulması, 3) çoğunlukla kuyu kazılarak defnedilmesi, 4) erken dönem 
Bulgar kapları ile karşılaştırılabilen Saltovo (Hazar Kağanlığı hâkimiyetinde gelişen Azak 
yanı ve Don çevresi Bulgar arkeolojik kültürü) kapları”
148
. 
 
Böylece Bulgar boylarının Orta İtil’deki yeni vatana ilk kitlesel göç 
hareketlerinin VII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerçekleşmeye başladığı 
anlaşılmaktadır.  
 
1.2.1.2. İkinci Göç Dalgası 
Orta  İtil’de göçebe olarak yaşayan ve Novinkovsk tipi kurgan mezarlıkları 
bırakan Bulgarların birinci göç dalgasını diğerleri takip etti. Kitlesel göçlerin ikinci 
büyük dalgası VIII. yüzyılın ikinci yarısında meydana gelmiştir. İkinci göç dalgası 
Arap-Hazar savaşlarıyla bağlantılıdır. Hazarlar ve Arapların çıkar çatışmaları 
Hazarların çok sayıda şehir-tahkimatlarının bulunduğu Kafkasya ötesinde meydana 
gelmiştir. Çatışmalar mütehavvil başarılarla devam etmiştir. Fakat 737 yılında Arap 
Komutan Mervan, Hazar ordusunu bozguna uğratmıştır. Çok sayıda esir ve ganimet 
elde etmiştir. Buna rağmen Hazar Kağanlığı Arap Halifeliği’nin vassallığına 
girmemiştir. Araplar bu soğuk kuzey bölgesinde kalmayı uygun bulmamışlar ve bir 
süre sonra Hazar Kağanlığı tekrar güçlenmiştir.  
Araştırmacılar Hazarların Arapların Avrupa’ya yayılmalarına karşı kalkan 
oluşturdukları düşüncesindedirler. Hazar Kağanlığı’nın kendisi ise Araplarla süren 
uzun savaşlardan zarar görmüştür. Sonuç olarak Hazar Kağanlığı’nın 737 yılında 
Araplardan aldığı büyük yenilgi ile Bulgarların ciddi bir kısmı Orta İtil bölgesine 
gitmiştir
149
. Üstelik Bulgarlar Hazarların Müslüman Araplarla Kafkasya’da 
yaptıkları mücadeleye de destek vermemişlerdi
150
. 
 
Bulgar boylarının Orta İtil’e yaptıkları II. göç dalgasıyla ilgili olarak İ. 
Zimonyi’nin şu yorumu oldukça ilgi çekicidir:  
 
                                                 
148
A. e., s.31. 
149
A. H. Halikov, Proishojdeniye Tatar Povoljya i Priuralya, Kazan, Tatknigoizdat, 1978, s.52; 
Vasileva, Srednevekove, s. 229; Zimonyi, The Origins Of The Volga Bulgars, p.68-71. 
150
L. N. Gumilev, Eski Ruslar ve Bozkır Halkları, C.I, Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul, Selenge 
Yayınları, 2006, s.50. 
 
49

---

“Yazılı kaynaklara ve arkeolojik buluntulara göre VIII. yüzyılın ilk yarsındaki 
Arap-Hazar savaşları birçok boy ile birlikte Hazarların merkezini Kuzey Kafkasya’dan 
aşağı  İtil’e doğru değiştirmiştir. Bu durum İtil-Kama bölgesinin kaderinde çok önemli rol 
oynamıştır. Arkeolojik bulgulara göre Orta İtil’e ulaşan Hazar boyları (Bulgar boyları) 
Kama ağzına kadar İtil’in her iki yakasına da sahip çıkmışlardır”
151
. 
 
Bulgarların ikinci göç dalgasını simgeleyen VIII. yüzyılın ortaları ile IX. 
yüzyılın ilk yarısından olarak tarihlendirilen eserleri Tataristan Özerk 
Cumhuriyetinde, Ulyanovsk ve Samara illerinde yerleşik Bolşe-Tarhan, Kaybelsk ve 
diğer bazı küçük mezarlıklardır.  
Bolşe-Tarhan Mezarlığı  İtil Nehri’nin orta akımının neredeyse merkezinde 
ve sağ tarafında bulunan Tarhanka Deresi’nin solunda yer almaktadır. Mezarlık A. 
H. Halikov’un idaresinde 1950 yılında gerçekleştirilen arkeolojik kazılar sonucunda 
ortaya çıkarılmıştır. Bu mezarlıkta 358 adet mezar tespit edilmiştir
152
. Mezarların 
analizine göre cenazeler genellikle sırt üstü yatırılmışlardı. Mezarlardan 184 tanesi 
doğu-batı istikametinde geri kalanları ise hafif doğu-kuzey doğu – batı-güney batı 
(47 adet), doğu-güney doğu – batı-kuzey batı (51 adet), kuzey-güney (8 adet) v.s. 
yönlendirilerek çoğunun başları batı yönüne gelecek şekilde gömülmüştür
153
. Bu 
mezarların gömülme tarzları, çıkarılan tüm eşyalar (sikkeler, kap-kacak, çömlek, 
mücevher, tarım aletleri v.s) A. H. Halikov ve Gening tarafından detaylı olarak 
incelenmiş ve Saltovo tipi olarak öz Bulgarlarla ilişkilendirilmiştir
154
.  
Bolşe-Tarhan Mezarlığı’nın tarihlendirilmesi açısından nümizmatik verileri 
önemlidir. Bu mezarlıkta bulunan sikkelerden biri 30 yıl hüküm süren Sasani 
Drahma Hosroy II’nin adına (619 yılı) Hamedan para sarayında basılmıştı. Başka bir 
Harezm tipi sikke de ise Muhammed yazmakla beraber Halife’nin ismi 
okunamamaktadır. Ancak VIII. yüzyıla ait olduğu tespit edilmiştir. Diğer bir sikke 
ise Abbasi dirhemidir. Bunun da 775-809 yılları arasına ait olduğu düşünülmektedir. 
Ayrıca eski eşyaların karşılaştırılarak incelenmesi de bu mezarlıkta gömülen 
insanların VII-VIII. yüzyıllar arasında Orta İtil’de olduklarını göstermektedir
155
. 
Tüm bu araştırmalar neticesinde Bolşe-Tarhan Mezarlığı’nın VII. yüzyılın sonları 
                                                 
151
Zimonyi, The Origins Of The Volga Bulgars, p.92-93. 
152
Geninig, Halikov, Ranniye Bolgarı Na Volge, s.8. 
153
A. e., s.8, 22. 
154
A. e., s.8-63. 
155
A. e., s.63-66. 
 
50

---

ile VIII. yüzyıllarda Azak Denizi ve Don Nehri civarlarından göç eden Bulgarlara 
ait olduğu kanıtlanmıştır
156
. 
  
1953-54 
yıllarında N. YA. Merpert tarafından incelenen ve ikinci göç 
dalgasıyla bağlantılı olan Kaybelsk Mezarlığı ise İtil’in sol kenarında Ulyanovsk 
bölgesinde yer almaktadır. Mezarlıkta bulunan envanterler (yassı-düz basamaklı ve 
yüksek kıvrımlı üzengiler, gemler, Saltovo tipi kemer takımı, koşum tokaları, üç 
yüzlü uçlu oklar, büyük hançerler, salkım küpeler, göz kamaştırıcı gerdanlıklar, 
cilalı tek kulplu ve dibi yuvarlak testiler, altı düz çömlekler) Bulgar Türklerinin 
kültürünü yansıtmakta ve Saltovo tipi olarak adlandırılan onlara özgü nitelikler 
taşımaktadır. 750-751 yıllarına ait Arap sikkesi mezarlığı tarihlendirmektedir. 
Mezarlığın bütün eşya kompleksi ise daha geniş bir süreci tarihlendirmektedir: VIII-
IX. yüzyıllar. Mezarlıktan elde edilen envanterlerin Bolşe-Tarhan’dakilere oldukça 
yakın olması ve kafa taslarının da aynı şekilde benzerlik göstermesi gibi gerekçeler 
onların İtil Bulgarlarına ait olduğunu ortaya koymaktadır
157
.
  
Bolşe-Tarhan ve Kaybelsk mezarlıklarından başka yine Bulgarların II. göç 
dalgasını simgeleyen daha küçük mezarlıklar da mevcuttur. Örneğin 1960 yılında 
Bolşe-Tarhan Mezarlığı’nın kazıları esnasında ondan 4-5 km güneye doğru bulunan 
bir köyün yakınında ortaya çıkarılan ve Bolşe-Tarhan II Mezarlığı olarak 
adlandırılan mezarlık ta aynı dönemde Bulgarlarca bırakılmıştı. Burada bulunan 
toplam üç adet mezarlık batı-doğu istikametinde yöneltilmişti. Mezarlarda at ayak 
kemikleri, boncuklar ve Saltovo tipi testi kalıntıları bulunmuştur. Bulunan testinin 
boğazı geniş üstünün rengi ise gridir. Bu mezarlıkta Bolşe-Tarhan I Mezarlığını 
bırakan nüfusla özdeşleştirilmektedir
158
. Burada Saratov bölgesindeki Ust-Kurdyum 
köyünde bulunan ve E. K. Maksimov tarafından incelenen kuyulu mezardan da 
bahsetmek gerekir. Ust-Kurdyum Mezarlığı olarak adlandırılan bu mezarda Saltovo 
tipi keramikler ve cilalı yuvarlak dipli testi, Bulgarların ahiret yolculuğu inanışını 
simgeleyen at ayak kemikleri, ölü aşı olarak diğer Bulgar mezarlarında da sıkça 
                                                 
156
Bkz.: E. P. Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy Bolgarii, Moskova, İzd. Nauka, 1992, s. 33-57. 
157
Geninig, Halikov, Ranniye Bolgarı Na Volge, s.69-72; D. A. Staşenkov, “Raskopki Kaybeskogo 
Srednevekogo Mogilnika v 1953-1954 Godah”, Voprosı Arheologii Povoljya. Vıp. 3, Samara, 2003, 
s.324-339. 
158
Geninig, Halikov, Ranniye Bolgarı Na Volge, s.67-69; Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy 
Bolgarii, s.40. 
 
51

---