T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Onun bu tespitinde itiraz edilecek bir nokta yok gibi görünüyor. Dış siyaset 
alanında Kubrat, dostu olan Bizans İmparatoru Herakleios’a sadık kalmayı 
gözetlemişti. Nihayetinde, İmparator’un ölümünden sonra Bizans tahtına oturan 
oğlu Konstantinos da 3 yıl sonra beklenmedik bir şekilde ölünce Martina ve diğer 
oğlu Heraklonas Bizans İmparatorluğu’nu yönetmeye başladılar. Fakat bir süre 
sonra onlar da Bizans tahtından azil edilmişti. Bunların yerine II. Konstants (641-
668) Bizans tahtına oturmuştu
119
. Kubrat Han başta sözüne sadık kalarak Martina’yı 
desteklemişti. Ancak daha sonra Martina’ya karşı girdiği mücadeleyi kazanan II. 
Konstans  İmparator olmuştu. Kubrat’ın onunla da iyi münasebetler kurduğu 
düşünülmektedir. Çünkü Kubrat Han’a ait olduğu düşünülen Pereştepinsk 
gömüsünün en geç tarihli madeni paraları (642-646 yıllarında basılanlar) II. 
Konstans’a aittir
120
.   
Büyük Bulgar Devleti’nin başkenti olduğu düşünülen Fanagorya şehriyle 
ilgili olarak S. A. Pletneva şöyle demektedir:  
 
“IV. yüzyılda Hunlar tarafından yağmalanan Fanagorya Büyük Bulgarya’nın 
başkentiydi. Bu şehir hayatın yıkıma uğramasından sonra iki yüzyıl boyunca çürümeye terk 
edildi. Kıyımdan sonra sağ kalanlar eski barınaklarda (Rum döneminin) yaşadılar. VII. 
yüzyılda şehir yeniden yapılarla dolmaya başladı: Mahalleler yeniden planlandı. Yıkıntılar 
üzerinde yeni yolların döşenmesine engel olan eski binaların kalıntılarının sökülmesi 
esnasında elde edilen taşlardan inşa edilmiş yeni evler ortaya çıktı. Sokaklar antik kapların 
(anfor ve pifos) kalıntıları, hayvan kemikleri ve kırma taşlarla döşendi. Yapı tekniğinde 
toprak harcın üzerine kırık taşların bazen de kapaklar arasına küçük kırık taşların 
doldurulması şeklinde iki kapaklı duvar örgüsü oluşturarak yeni bir prensip uygulandı”
121
.  
 
 
Anlaşılan Bulgarlar henüz Karadeniz’in kuzeyinde göçebe bir şekilde 
yaşarken bile şehir kültürüne yabancı değillerdi. Büyük Bulgar Devleti dâhilindeki 
Bulgar Türklerinin kültürü – esasında göçebe nüfusun kültürü olup bunlar 
ilkbahardan geç sonbahara kadar Azak yanı bozkırlarında hareket halindeydiler. 
Kışın ise deniz kıyısında obalarda ikamet ederlerdi. Buralarda balık avcılığı ve bahar 
mevsimlerinde deniz kenarındaki meralarda hayvan yetiştiriciliği yaparlardı. Zira 
eski Bulgar göçebelerinin yolları üzerinden geçen deniz sahili boyunca ve nehir 
                                                 
119
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s.105-106. 
120
Raşev, Velikaya Bolgariya, s.46. 
121
Pletneva, Hazarı, s.20. 
 
40

---

kenarlarında VII-VIII. yüzyıllara ait çeşitli keramik parçalarıyla sezonluk göçebelik 
kalıntıları Rus arkeologlarınca bulunmuştur
122
. 
Bizans yazarı Theophanes, Kubrat Han’ın Bizans İmparatoru Konstans 
devrinde öldüğünü bildirmektedir
123
. Bu o II. Konstans’dır ki, hayatının son yıllarını 
(663 yılından 668 yılına kadar) İtalya’da geçirmiştir
124
. Theophanes’in bu kaydı 
“Bulgar Hanlar Listesi”yle de örtüşmektedir. Zira “Liste”ye göre 605 yılında 
iktidara gelen Kubrat Han 60 yıl hüküm sürmüştür.  Böylece onun 665 yılında 
öldüğünü söylemek mümkündür. “Liste”nin bildirdiğine göre ondan sonra “şegur-
veçem”de, yani öküz yılının üçüncü ayında, tahta geçen Vezmer 3 yıl hükümdarlık 
etmiş
125
, bu da hesaplamalara göre 665 yılı ile (Kubrat’ın ölümü) 668 yılı arasındaki 
döneme denk geliyor. Vezmer’in aslında Kubrat’ın büyük oğlu Bayan (Batbayan) 
olduğu kabul edilir. Kendisi Hazarların gelişine kadar varis olarak görev yapmıştır. 
Büyük Bulgar Devleti’nden kalan en dikkat çekici arkeolojik eser 
Ukrayna’nın ortalarında Dnyeper Nehri’nin sol tarafında bulunan Mala Pereşçepino 
köyündeki meşhur gömüdür.  Burada üst seviyede Kubrat’a ait olduğu sanılan 
eşyalar vardır: içmek için altın boynuz, altın kaplamalı ahşap asa, plakalarla süslü 
kemer takımı vs. iki altın yüzükte monogram Yunan yazısıyla damgalanmış  şu 
ifadeler vardır: “Hobratu patrikiu-Hobrat Patrikiy’e”.  Başka bir yüzükte ise  
“Batorhanu patrikiu-Batorhan patrikiy” yani Organa’ya ait şeklinde bir yazı 
vardı
126
.  
 
ulgar Boylarının 
                                                
1.1.3. Büyük Bulgar Devleti’nin Yıkılışı ve B
Hazar Kağanlığı’nın Hâkimiyetine Girmesi 
Kaynaklarda Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılışı ve Bulgarların Hazar 
Kağanlığı’nın hâkimiyetine girmesine dair iki farklı neden buluyoruz. İlk olarak 
Bizans yazarlarının iddiasına göre bu durum Kubrat Han hayattayken oğullarına 
“karşılıklı iyi niyetle iktidarlarını koruyabilmek için asla birbirinden ayrılmamaları” 
 
122
A. e., s.21. 
123
Smirnov, O Vozniknovenii Gosudarstva Voljskih Bulgar, s.100; aynı yazar, Voljskie Bulgarı, 
s.9. 
124
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s.114; Raşev, a. y. 
125
Ahmetbeyoğlu, Bulgar Hakanlar Listesi, s.3. 
126
Rona-Tas, Kubrat Han, s.625-626; Raşev, Velikaya Bolgariya,  s.47. 
 
41

---

tavsiyesinde bulunmuş olmasına rağmen oğulları arasında anlaşmazlık çıkmış ve her 
biri kendi hâkimiyeti altında bulunan boyların başına geçerek birbirlerinden 
ayrılmışlarıdır. Bu düşüncenin kaynağı olarak Bizans yazarı Theophanes şöyle bir 
bilgi ve mektedir:  
darı büyük kardeş 
Batbayanı kendi tebaası yaptı ve o günden beri ondan haraç alıyor…”
127
. 
’in verdiği bilgilerin nerdeyse aynısı patrik Nikephoros Kroniği’nde de 
yazmış r:  
erişeme
ği yerleşimi müsait olan yerleri alıp İstr dolaylarındaki arazilere yerleşti”
128
. 
                                                
r
 
“…Bulgarların ve Kotragların hükümdarı olduğu söylenen Krobat (Kubrat), 
Konstantin devrinde vefat etti ve beş erkek çocuğu kaldı. O (Kubrat), onlara (oğullarına) 
başka bir halkın köleleri olmamalarını ve her zaman kendileri hüküm sürsünler diye hiçbir 
zaman birbirlerinden ayrılmamalarını ve vatanlarını terk etmemelerini vasiyet etti. Onun 
ölümü üzerinden biraz zaman geçtikten sonra beş oğlu aralarında anlaşmazlığa düştüler ve 
herkes kendi hâkimiyetindeki halkıyla dağıldı. Büyük oğul Batbayan ata topraklarının doğu 
kısmını alarak vatanında kaldı. Kotrag adındaki ikinci kardeş Don Nehri’ni geçerek büyük 
kardeşinin karşısına yerleşti. Dördüncü ve beşinci kardeşler  İstr Nehri’ni, ya da Tuna, 
geçtiler ve onlardan biri Pannonya’ya Avarlara gitti ve Avar Hakanı’nın hâkimiyetine girdi 
ve kuvvetleriyle orada kaldı, diğeri ise Ravenna’da Pentapolis’e yerleşti ve Hıristiyan 
Kralı’nın hâkimiyetini tanıdı. Sonra, Asparuh adındaki beşinci kardeş Dnyeper ve Dnyesteri 
geçerek Olga’yı (bu nehirler Tuna’dan daha kuzeydedirler) istila etti, Tuna ve bu nehirler 
arasına burayı tehlikesiz ve her taraftan aşılması güç olarak bilip yerleşti. Zira burası önden 
bataklık diğer taraflardan ise nehirlerle çevrili idi ve bundan dolayı ayrılarak zayıflayan halk 
için düşmanlara karşı büyük emniyet sağlıyordu.  
Onların beş parçaya ayrılmaları ve bu zayıflamadan dolayı önceleri Sarmatya olan 
Berdziliya ülkesinin içersinden çıkan büyük Hazar kabilesi Kaspiy Denizi’ne (Hazar 
Denizi) kadar bütün ülkeye hâkim oldu ve ilk Bulgarya’nın hüküm
 
 
Babalarının vasiyetini yerine getirmeyen Kubrat’ın beş  oğluyla ilgili 
Theophanes
tı
 
“…Onlardan Bayan adlı ilk oğul babasının emrine uyarak ata toprağında kaldı. 
İkincisi, Kotrag olarak adlandırılan, Tanais Nehri’ni geçerek onun karşısına yerleşti; 
dördüncüsü İstr Nehri’ni geçti ve halen Avarların hâkimiyeti altında bulunan Pannoniya’ya 
gitti, yerli kabileler arasında ittifak kurma yoluyla oraya yerleşti; beşincisi ise Raven 
Pantepolis’e yerleşti ve Romalıların tebaası oldu. Asparuh adında onlardan sonuncusu, 
üçüncü kardeş, onların dilinde Ogla olarak adlandırılan ve düşmanların rahatça 
yece
 
N. YA. Merpert, Theophanes ve Nikephoros’un bu kayıtlarında geçen 
Kubrat’ın dördüncü ve beşinci oğullarıyla ilgili hadiselerin aslında Kubrat’tan daha 
 
127
Smirnov,  O Vozniknovenii Gosudarstva Voljskih Bulgar, s.100-101; aynı yazar, Voljskie 
Bulgarı, s.9-10. 
128
R. N. Bariev, Voljskie Bulgarı İstoriya i Kultura, Sankt-Peterburg, 2005, s.30-31. 
 
42

---