T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

önceki Bulgarlarla alakalı olduğunu ve bunların onun çocuklarıyla ilgisi olmadığını 
düşünmektedir
129
. Oysa Theophanes ve Nikephoros’un haberlerinde bahsi geçen 
Batbayan ve Asparuh tarihi şahsiyetlerdi. Kotrag ise, N. YA. Merpert’e göre gerçek 
biri değildi ve Bizanslı yazarların Kutrigurları adlandırma  şekliydi
130
. Belki de 
Kutrigu
a dolaylarına bir süreç dâhilinde ve farklı göç dalgaları ile 
gitmiş 
rlikte Tuna’ya yöneldi. Böylece Bulgar boylarının tarihleri farklı 
alanlar
ştir. Buna göre Hazar Kağanı Yosif meşhur mektubunda şöyle 
yazıyordu: 
 
 bunları takip etmişler ta ki, Duna isimli nehir yakınında onlara yetişinceye 
kadar…
132
 . 
                                                
rların önderiydi.  
Bizans kroniklerinin bu kayıtlarından hareketle “Kotrag veya Kutrigurlar 
Don Nehri’nden karşıya geçtikten sonra kuzeye yöneldiler ve İtil ile Kama’nın 
birleştiği yerde İtil Bulgar Devletini kurdular”
131
 görüşü olmakla birlikte kaynaklar 
buna ilişkin bir içeriğe sahip değildir. Doğrusu aşağıda da vurgulayacağımız üzere 
Bulgarların  İtil-Kam
olduklarıdır.  
Bizans kroniklerinin bu kayıtlarından şu sonucu çıkarmak makuldür: Kotrag 
veya Kutrigurlar Don Nehri’nin doğu tarafları dolaylarında kalarak Hazarların 
hâkimiyetine girdiler. Batbayan muhtemelen Kupi-Bulgar yani Kuban Bulgarlarının 
başında durdu. Üçüncü oğul, Asparuh Bizanslı yazarların Unnugundur dedikleri 
Bulgarlarıyla bi
a kaydı.  
İkinci olarak ise Hazar-Yahudi iddiasına göre Büyük Bulgar Devleti’nin 
dağılması ve bir kısım Bulgar nüfusunun Hazar Kağanlığı’nın idaresine girmesi 
Hazarların yalnızca Tuna Bulgarlarına (Asparuh’un Ordasına) baskısı altında 
gerçekleşmi
 
 “Benim  yaşadığım ülkede daha önce V-n-n-t-r’ler (Bulgar’lar) yaşarmış. Bizim 
atalarımız Hazarlar onlarla savaşmış… Bunlar kendi ülkelerini terk edip kaçmışlar, 
bizimkil r ise
e
”
 
Konstantinos Porphyrogennetos kroniğinde Bulgarların Tuna’dan 
geçişlerinden bahsederken onların bu nehri İmparator IV. Konstantinos (668-685) 
 
129
A. e., s.31. 
130
A. e. 
131
Vernadsky, Ancient Russia, p.203. 
132
Kokotsev, Evreysko-Hazarskaya Perepiska, s.92. 
 
43

---

döneminin sonunda geçtiklerini ve onların gerçek isimlerinin daha önce de 
adlandırıldıkları gibi Onogundur olduğunu haber vermektedir
133
. Onun bu kaydı ve 
Theophanes ile Nikephoros’un kayıtlarından hareketle Kubrat Han öldükten sonra 
bir müddet daha Bulgarların ata topraklarında kaldıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca 
Kubrat’ın oğullarının birbirleriyle taht mücadelesine giriştikleri belki de Hazarlara 
karşı bir müddet direndikleri fakat 680’den sonra bir kısmı Tuna Nehri’ne doğru 
kaçarken, diğer bir kısmının da boyun eğerek Hazarlara tabi olduklarını söylemek 
mümkü
ar da bundan faydalanmıştır. Bunun sonucunda Batbayan onlara tabi 
olmuşt
                                                
ndür. 
Gerçekte devletin dağılmasını teşvik eden her oğlun kendi alanında yarı 
özerk hükümdar olmaları ve bu yüzden merkezi otoritenin sağlanamaması idi. Bu 
dağılmanın nihai şeklinde Büyük Bulgar Devleti’nin yalnızca farklı alanlarının 
ayrılaştırılması değil, akraba boyların dağılıp göçmesi de gerçekleşmiştir. Bu 
nedenle tahmin edebiliriz ki, Kubrat’ın oğulları arasında iç anlaşmazlık boy 
göstermiş, hatta bu iç savaşa benzer olmuştur. Bu da dağılıp göçe sebep olurken 
komşu Hazarl
ur
134
.  
YA. F. Fedorov ve G. F. Fedorov Hazarların hâkimiyetine giren Batbayan’a 
tabi olan Bulgarların, en azından bir kısmının, Kuzey Kafkasya’da Kislovodska 
bölgesindeki Pyatigorya (Beşdağlar) bölgesine yerleştiklerini düşünmektedir. Zira 
Arkeologlar tarafından Pyatigorya bölgesinde ve aynı şekilde Karaçay-Çerkesya’da 
VII. yüzyıl sonlarına ait Bulgar göçmenlerine ait eski yerleşimler keşfedilmiştir. 
Örneğin Rim-Gora ve Klin-yar. Bu yerleşimler doğal bir şekilde tahkimlidirler. 
Kislovodsk bölgesindeki eski şehir kalıntıları buralarda farklı etnik unsurların 
varlığını ortaya koymaktadır. Alikonovka Nehri dolaylarındaki Klin-yar şehrinde 
çömlek parçalarına rastlanılmıştır. Çömlekler çizgisel bezeklerle süslenmişti. Bu 
bezekleme  şekli Sarkel- Beloy Veji
135
’deki Bulgar tencerelerinin karakteristik 
 
133
N. İ. Aşmarin, Bolgarı i Çuvaşi, Kazan, İzd. Tipo-Litografya İmperatorskago Universiteta, 1902, 
s. 6. 
134
Raşev, Velikaya Bolgariya, s.47. 
135
Don Nehri’nin sol tarafında bulunan eski Tsimlyuansk şehrinin solunda tespit edilen ve meşhur bir 
kalesi bulunan ve Arap saldırılarına karşı inşa edildiği düşünülen eski bir Hazar şehridir. Geniş bilgi 
için bkz.: M. İ. Artamanov, “Sarkel-Belaya Veja”, Trudı Volgo-Donskoy Arheologiçeskoy 
Ekspeditsii, T.I, Otv. Red. M. İ. Artamanov, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR No 62, 
Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR, 1962, s. 7-84. 
 
44

---

özelliğiydi. Çömleklerin üstünü bu şekilde süsleme benzerliği aşağı Don ve 
Kislovodska civarlarındaki Bulgar nüfusunun etnik birliğini ortaya koymaktadır. 
Pyatigorya bölgesine gelenler Kubrat’ın ölümünden sonra Büyük Bulgar Devleti’nin 
dağılmasıyla birlikte Azak civarındaki Bulgar boylarından Onogurlar idi. Bu tezi 
Rimgora  şehrinin güneydoğu kısmındaki platoda ve Azak dolayları ile kuzey Don 
civarlarındaki Bulgar mezarlıklarının arasındaki ölü gömme tarzlarının benzerliği 
destekl
’nin dağılmasıyla Kuzey Kafkasya’da yerleşen 
Bulgar
öç eden Türklerin Hazarlara 
katılara
. A. Pletneva bu dönemin olaylarıyla ilgili yorumu şöyledir:  
emektedir
136
. 
1969 yılında M. G. Magomedov tarafından Güney Dağıstan’da 12 adet 
kurgan incelendi. Buradaki dromoslar kuzey-güney, katakomblar doğu-batı 
yönlüdür. Katakombların tonoz biçiminde kemerli olması ve kömür koyulması 
Bulgarlara özgüydü
137
. Ayrıca definler sırt üstü yatırılmış eller gövde boyunca 
uzatılmıştır ki, bu tür ölü gömme ritüeli Bulgar-Savirler’e özgüydü. Kuzey 
Kafkasya’daki Çir-Yurt kurganlarının başka bir özelliği ise çok sayıda silah ve at 
koşum takımlarını içermesidir. Ayrıca Çir-Yurt kurganlarında Kubrat Han’ın dostu 
Bizans hükümdarı Herakleios (610-641) ve Konstans’ın tasvirini içeren altın solidler 
de bulunmuştur
138
. Verhne-Çiryurt kurganlarındaki kafatasları da kadim Bulgarlara 
ait Bolşe-Tarhan mezarlığındaki kafataslarıyla aynı antropolojik özelliklerdedir
139
. 
Tüm bu veriler Büyük Bulgar Devleti
 varlığının maddi delilleridir.  
Tarihi olarak burada şunu da belirtmek gerekir ki, Hazarların Bulgarlara 
üstünlük sağlaması ve bir kısmını itaat altına almasında, Batı Gök-Türk 
Kağanlığı’nın yıkılmasıyla birlikte Hazar topraklarına g
k onlara güç vermeleri de etkili olmuş olabilir.  
S
 
“Hazarlar etnik olarak Bulgarlara çok yakındılar. Bundan başka,  Hazar boylar 
konfederasyonuna çok sayıda Bulgar soyu dâhil olmuştu. Büyük Bulgar Devleti’nin 
zayıflaması Hazar yöneticilerinin Azak yanı Bulgarlarının ittifakını kendilerine katmak ve 
Karadeniz’in kuzeyindeki muazzam otlakları ele geçirmek fikrini benimsemelerine neden 
                                                 
136
Fedorov, Fedorov, Rannie Turki Na Severnom Kavkaze, s. 77-79. 
2. 
137
A. e., s.100. 
138
A. e., s.60-6
139
A. e., s.59. 
 
45

---