T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

öldürülmelerini emretmiş. Onlardan sadece 700 erkek kurtulmuş ve beyleri Alsek 
bunları İtalya’ya Langobardlara götürmüştür
106
.  
Bulgarların Avar Kağanlığı’nın içindeki başarısız hareketleri kendi içinde 
Kubrat’ın Avar karşıtı hareketini teşvik edebilirdi. Fakat esas sebep Bulgarların 
Karpatların doğusundaki bozkırlara siyasi varis olma iddialarıydı
107
.  
Büyük ihtimalle gelişen bu isyan hareketi neticesinde Kutrigurlar, Kubrat’ın 
etrafında toplanıp Büyük Bulgar Devleti’nin kurulması için mücadele etmiş 
olabilirler. Bu sebeple Patrik Nikephoros “Kısa Tarih”inde bildiğine göre 635 
yılında:  
 
“Tam da o zamanlarda Organa’nın akrabası Hunno-Hundurların hükümdarı Kubrat 
Avar Kağanı’na karşı ayaklandı ve onun etrafındaki bütün halkı aşağılamalara tabi tutarak 
öz topraklarından kovdu. Herakleios’a elçiler gönderdi ve onunla barış imzaladı. Onlar 
ömürlerinin sonuna kadar bunu muhafaza ettiler. Herakleios da ona hediyeler gönderdi ve 
‘patrik’ ünvanı verdi”
108
.  
 
Nikephoros’un belirttiği Kubrat Han’ın bu isyanından sonra Avarlar, 
Bulgarları  şimdiki Eflak ile Balkanlar’ın kuzeyindeki Bulgaristan’a hâkim olarak 
bırakmak zorunda kalmışlar ve Slavların Tuna ile Sava arasındaki ülkeyi işgal 
etmelerine engel olamamışlardı
109
. Böylece Avar Kağanlığı zayıflamaya başlarken 
Bulgarlar kısa bir süreliğine de olsa yükselişe geçiyorlardı. Sonuçta Bulgar birliği 
ilkel toplumsal ilişkilerin dağılması döneminde meydana gelen başka birçoğu gibi 
askeri güç ile oluşturulmuş ve Kubrat’ın otoritesi ile başarılarına dayalı olarak 
gelişmiştir
110
. 
Theophanes kroniğinde Kubrat Hanı “adı geçen (Büyük) Bulgar ve 
Kotragların efendisi Krobat” ifadesiyle devletin kurucusu olarak tanımlanmıştır
111
. 
Patrik Nikephoros “Kubrat, Unogundurların efendisi” ve “Kovrat isimli biri, bu 
boyların eski efendisi” diye ondan bahsetmiştir. Nikephoros hangi boylar söz 
                                                 
106
Artamanov, Hazar Tarihi, s.151; Zımonyı, The Origins Of The Volga Bulgars, p.40. 
107
Raşev, Velikaya Bolgariya, s.41. 
108
Gening, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s. 110; Golden, Hazar Çalışmaları, s.55; Pletneva, 
Hazarı, s.20. 
109
René Grousset, Bozkır  İmparatorluğu Atilla-Cengiz Han-Timur, 4. bs., Çev. Dr. M. Reşat 
Uzmen, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1999, s.175. 
110
Geninig, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.118. 
111
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.9. 
 
37

---

konusu olduğunu belirtmiş – Hunlar, Bulgarlar ve Kotraglar
112
. Sonuç olarak Kubrat 
Han VII. yüzyılın 20’li yıllarında Azak Denizi’nden batıya ve doğuya doğru 
yayılmış olan Bulgar boylarını Büyük Bulgar adı altında birleştirmiştir. Böylece 
Bulgarların ilk devlet oluşumu gerçekleşmiştir. 
Büyük Bulgar Devleti’nin sınırları net olarak bilinmemektedir. Ancak bazı 
tarihi kayıtlardan hareketle bu konuda tahminler yürütülmektedir. Örneğin Bizans 
yazarı Theophanes 671 yılına ait kaydında Büyük Bulgar Devleti’nin coğrafi 
konumuyla ilgili şöyle bir bilgi vermektedir:  
 
“…bu zamanlarda Frankiya’yı Bulgar kabileleri istila ettiler. Onogundur, Bulgar ve 
Kotragların önceki hayatlarıyla ilgili bahsetmek de gerekir. Evska Pontus’un (Karadeniz) 
kuzey sahillerinde, Meotid denilen bataklığın (göl) ötesinde, Sarmat toprakları üzerindeki 
denizden akan Atal adında büyük bir nehir bu Meotid Gölü’ne dökülür, Kafkas dağlarındaki 
İber kapısından (Daryal) çıkan Tanais (Don) Nehri de bu nehre akar. Tanais ve Atal’ın 
birleşmesinden ise Kufis Nehri (Kuban) olarak adlandırılan ve Baran yüzü olarak 
adlandırılan Ölüler Kapısı burnu yakınında Pontus Denizi’ne dökülen nehir meydana 
gelmektedir.  Yukarda gösterilen bataklık denizi nehir gibi Bospor ve Kimmer bölgesi 
üzerinden Evska Pontus (Karadeniz) körfezine dökülür. Bu nehirde murzuli ve benzeri 
balıkları tutarlar. Meotid Gölü’nün doğu sahillerinde körfezin önünde, Fanagoriya’ya yakın 
Yahudiler ve birçok kabileler yaşar. Bu gölün öte tarafında, Bulgarların balık avladıkları 
Kufis’in yukarılarında eski Büyük Bulgarya bulunur ve orada Bulgarların akrabaları 
Kotraglar yaşarlar”
113
. 
 
Bizans kroniğinin bu kaydından Büyük Bulgar Devleti’nin Karadeniz’in 
kuzeyinde Azak Denizi’nin etrafında yerleştiği anlaşılmaktadır. Araştırmacılar onun 
batı  sınırının Don Nehri’ni geçerek Dnyeper Nehri veya Güney Bug’a kadar 
ulaştığını düşünmektedirler
114
. Doğu sınırları ise Kuban Nehri’ne kadar yayılıyordu. 
Güneyinde kaynaklardan da anlaşılacağı üzere Karadeniz bulunmaktaydı.  
Büyük Bulgar Devleti’nin yerleşim alanı VIII. yüzyılda yazılan “Ermeni 
Coğrafyası”nda Moises Horen tarafından çok daha belirgin bir şekilde Kuban 
Nehri’nden kuzeye doğru Kafkasya’nın kuzeyi ve Azak Denizi civarına 
yerleştirilmektedir:  
 
                                                 
112
Raşev, a. y. 
113
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.9-10. 
114
Zlatarski,  İstoriya Na Blgarskata, s.92; Artamonov, Hazar Tarihi, s.221-222; A. P. 
 
Novoseltsev, Hazarskoe Gosudarstvo i Ego Rol v İstorii Vostoçnoy Evropı i Kavkaza, Moskova, 
İzd. Nauka, 1990, s. 90; Raşev,  Velikaya Bolgariya, s.43; A. Rona-Tas, “Kubrat Han’ın Büyük 
Bulgar Devleti”, Türkler, C.II, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.625. 
 
38

---

“Sarmatya’da Keraun ve Gippey dağları yer almaktadır. Bu dağlardan Meotis 
Gölü’ne akan beş nehir çıkmaktadır. Kafkasya’dan iki nehir akmaktadır: Kraks Dağı’ndan 
akan Valdanis, Kafkas’dan başlıyor ve Meotis ile Pont arasında kuzey-batıya uzanıyor. 
Diğer nehir Psevhros,  Nikops şehrinin bulunduğu yerden Bospor’dan ayrılıyor. Onlardan 
kuzeyde nehirlerin adları ile isimlendirilen Türk ve Bulgar halkları yaşıyorlar: Kupi-Bulgar, 
Duçi-Bulgar, Oghender-Blkar – yabancılar, Çdar-Bolkar. Bu adlandırmalar Ptolemey’e 
yabancıdırlar”
115
.  
 
A. V. Gadlo, Moises Horen’in bu metinde verdiği Kupi-Bulgar, Duçi-Bulgar, 
Oghender-Blkar, Çdar-Bolkar etnonim adlandırmalarının Kuzey Kafkasya’ya 
Onogurlar henüz gelmeden önce bu bölgede bulunan kadim birleşik Bulgar boyları 
olduğunu düşünmektedir. Yazara göre Onogurlar bunların bir kısmını hâkimiyetleri 
altına almışlar ve onlarla kaynaşarak bölgede hâkim grup haline gelmişlerdir
116
.  
Moises Horen’in bu ifadelerinden yola çıkarak Büyük Bulgar Devleti’nin 
ana topraklarının Kuban Nehri’nden kuzeye doğru Azak Denizi’nin doğusunda 
bulunduğunu söylemek mümkündür. Arkeolojik verilerin şahitliğine göre ise 
devletin sınırları biraz daha netleşmektedir:  güney – Karadeniz’in kuzey kıyısı 
(dağlar ve güney kıyısı hariç Kırım’da) ve Stavropol yükseltileri ya da doğusunda 
Kafkasya etekleri; doğu – Hazar yakını düzlüğü ve Ergeni – Don ve İtil su ayrımı; 
kuzey – bozkır ve orman-bozkır sınırı; batı – Güney Bug. Bu sınırlar dâhilindeki 
Büyük Bulgar Devleti’nin doğusunda merkez ve Ön Kafkasya’da Hazarlar ve 
Alanlar, kuzey ve batısında ise Antlar yaşamaktaydı
117
. 
Kubrat Han’ın Onogur-Bulgar Devletine “Büyük” sıfatının eklenmesini 
Bulgar Tarihçisi R. Raşev şöyle açıklamaktadır:  
 
“Kubrat’ın kurmuş olduğu devlet Yunan yıllıklarında “Kadim Büyük Bulgarya” adı 
ile anılır (“xe palaya megali Bulgaria”). Theophanes’in kroniklerini tercüme eden Anastasiy 
Bibliotekar (Kütüphaneci) ona “Vulgaria est magna” demiştir. Söz konusu devlet adı geçen 
yıllıkları yaşayıp yazdığı dönemde (VIII. yüzyılın sonu – IX. yüzyıl başı) mevcut olan daha 
yeni Tuna Bulgaristan’ına göre kadim kalıyormuş. “Megali” kelimesi doğrudan anlamıyla 
“büyük” demektir, yani saha olarak büyük bir alan (yeni Bulgaristan’ın topraklarına 
kıyasla)”
118
.  
 
                                                 
115
K. Patkanov, İz Novogo Spiska Geografii, Pripisıvaemoy Moiseyu Horenskomu, JMNP, 1883, 
Mart, s.28. 
116
A. V. Gadlo, Etniçeskaya İstoriya Severnogo Kavkaza IV-X vv., Leningrad, 1979, s.113. 
117
Raşev, Velikaya Bolgariya, s.43-45. 
118
A. e., s.42. 
 
39

---