İtil Bulgar Devleti yalnızca Türk kökenli boylara dayanmamaktaydı.
Türklerin yanı sıra bölgede onlardan önce meskûn olan yerliler de bulunmaktaydı.
İtil Bulgarlarının etno-kültür konusuna o yada bu şekilde değinen arkeolojik
çalışmalarda erken dönem İtil Bulgarlarının çok unsurlu bir etnik yapıda oldukları
hususunda birçok araştırmacı hemfikirlerdir. Çünkü bu arkeolojik verilerden açıkça
anlaşılmaktadır. Örneğin V. F. Gening Bolşe Tarhan Mezarlığı’ndaki envanterler
arasında yer alan oylumlu ve dibi yuvarlak yassı kapların Batı Sibirya kökenli Ugor
etnik grubuna ait olduğunu belirtmiştir
216
. V. F. Gening’e göre Tankeev
mezarlığındaki benzer keramik örnekleri de İtil Bulgar nüfusu arasına dâhil olan
Udmurtlara aittir
217
. Ancak yine erken dönem Bulgar kültürünü temsil eden
arkeolojik kalıntılardan Tankeev mezarlığını araştıran A. H. Halikov, bu mezarlıkta
Türk ve Fin-Ugor unsurlarının varlığına dikkat çekmiş ve bu mezarlığı bırakan
nüfusun asıl Bulgar etniğiyle doğrudan ilişkisi olmayan kabileler olduğunu
vurgulamıştır
218
. Çeptsa, Yukarı Kama ve Başkurdistan’da bulunan Tankeev,
Kokryatsk, Hryaşevsk mezarlıklarındaki Ugor unsurlarının varlığı ilgi çekicidir. Bu
bölgelerde çıkarılan yuvarlak dipli keramikler, özgün kadın süs eşyaları Ugor
unsurunun yukarı ve orta Kama bölgelerinden İtil Bulgar Devleti’nin kurulduğu
Orta İtil’e geldiğini açıkça ortaya koymaktadır
219
. Tankeev Mezarlığı’nı oldukça
detaylı bir şekilde araştıran E. P. Kazakov buranın Ugor ve Türk-Ugor nüfusunun
kültürlerini içerdiğini tespit etmiştir
220
.
A. P. Smirnov ve V. F. Kahovskiy ortak çalışmalarında İtil Bulgar halkının
İtil boylarına göç eden boylar ile onlar gelmeden önce bölgenin sakinleri olan ve
arkeolojik olarak İmenkovsk diye adlandırılan yerli nüfusun birbirlerini karşılıklı
olarak asimile etmeleri sonucunda oluştuğunu vurgulamışlardır
221
. Aynı yazarlar İtil
Bulgar Devleti’nin etno-kültürel temelini Bulgar ve Suvar boylarıyla yerli Fin-Ugor
216
Gening, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.139.
217
A. e., s.142.
218
A. e., s.83.
219
Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy Bolgarii, s.23.
220
A. e.
221
V. F. Kahovskiy, A. P. Smirnov, Gorodişçe Hulaş i Pamyatniki Srednevekovya Çuvaşskogo
Povoljya, Çeboksarı, 1972, s.100.
62
kabilelerinin (Mari, Burtas, Umdurt, Çeremiş vs.) oluşturduğunu
düşünmektedirler
222
.
A. H. Halikov’a göre İtil Bulgar Devleti’nin esas nüfusunu Bulgar
kökeninden olmayan Türkçe konuşan boylar oluşturmaktaydı
223
. Moğol istilası
öncesi İtil Bulgar keramiklerini inceleyen T. A. Hlebnikova Bulgarların kültüründe
Türk, Fin ve Alano-Saltovo olmak üzere üç unsuru ön plana çıkarmaktadır
224
. İtil
Bulgar Devleti henüz kurulmadan önceki döneme ait pagan mezarlıklarının
keramiklerini inceleyen T. A. Hlebnikova bu keramikleri 6 gruba ayırmıştır.
Yuvarlak keramikler ve altı düz çömleklerin yer aldığı İlk üç grubu Bulgaro-Saltovo
kültür dairesine dâhil etmiştir
225
.
V. F. Gening Orta İtil’e gelen Bulgar boylarının onlardan önce bu bölgede
yaşayan ve arkeolojik olarak İmenkovsk kültürü olarak adlandırılan kalıntıları
bırakan nüfusla herhangi bir temasa girmediklerini ve onlar geldikleri sıralarda
İmenkovsk nüfusunun bölgeyi terk etmiş olduklarını düşünmektedir
226
. Bu görüşün
aksine olarak İtil Bulgarları üzerine yaptığı araştırmalarla ünlü arkeolog ve tarihçi R.
G. Fahrutdinov İmenkovsk kültürünün doğrudan erken dönem Bulgarlarına geçtiğini
düşünmektedir. O Bulgar arkeolojik kalıntıları içerisinde yer alan yassı dipli ve
oylumlu keramiği İmenkovsk nüfusuyla ilişkilendirmiştir
227
. Şayet R. G.
Fahrutdinov bu varsayımında haklıysa İtil Bulgar etnik yapısına İmenkovsk
kültürünün tesirini kabul etmek gereklidir.
Tüm bu görüşlerin sonucunda İ. Kafesoğlu’nun dediği gibi Bulgarlar Hun
Türkleriyle Ogur Türklerinin karışıp birleşmesinden meydana gelmiş yeni bir Türk
topluluğu olarak
228
Orta İtil bölgesinde yerleşmişler ve buraya kendileriyle aynı
dönemlerde veya daha evvel gelen diğer Türk boylarını da hâkimiyetleri altına
almışlardır. Aynı dili konuşan Türk boylarının benzer geleneklere sahip olmaları ve
222
A. e., s.108.
223
İstoriya Tatarskoy ASSR (S Drevneyşih Vremen Do Naşih Dney), Kazan, Tatknigoizdat, 1968,
s.39.
224
T. A. Hlebnikova, Osnovnıe Proizvodstva Voljskih Bolgar Perioda X – Naçala XIII v., Kazan,
Avtoreferat Dissertatsiya Kand. İst. Nauk, 1964, s.23.
225
T. A. Hlebnikova, Keramika Pamyatnikov Voljskoy Bolgarii K Voprosu Ob Etnokulturnom
Sostave Naseleniya, Moskova, İzd. Nauka, 1984, s.30-73.
226
Gening, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.153.
227
R. G. Fahrutdinov, Arheologiçeskih Pamyatniki Voljsko-Kamskoy Bulgari i Ego Territoriya,
Kazan, Tatknigoizdat, 1975, s.30-31.
63
kültürel yakınlıkları sayesinde kaynaşmaları da kısa sürmüş olsa gerektir. Bölgedeki
Fin-Ugorların Bulgar etnik kimliğine katkısı oldukça az olmuştur. Halbuki Fin-
Ugorlara Bulgarların kültürel tesirleri çok daha fazla olmuştur
229
. Bu Türk boyları
yerli Fin-Ugor kabileleriyle de temasa geçerek belli bir süreç dâhilinde Bulgar
adıyla bir devlet teşekkülü meydana getirmişlerdir. Bu arada İslamiyetin kabulünün
de bu birleşmeye menfi tesiri olduğunu unutmamak gerekir.
1.2.3. İtil Bulgar Devleti’nin Kuruluşu
Bulgarların Güney-doğu Avrupa’nın bozkırlarında başlattıkları ve X. yüzyıla
kadar devam eden göç dalgaları Orta İtil-Kama bölgesinin yerli nüfusu üzerinde
Türk hâkimiyetinin sağlanması sonucunu doğurmuştur. Bölgede toprak sürerek
yapılan tarımın gelişmesi ve yüksek kalitede zanaat üretiminin başlaması şeklinde
arkeolojik materyallerde ifadesini bulan toplumun sosyal ayrışma sürecini ve bu
temelde oluşan yeni sosyal düzeni teşvik eden gelişmiş ekonomik faaliyetlerin
ortaya çıkması da bu göçlerle bağlantılıdır
230
.
Bilindiği üzere devletler toplumların uzun bir tarihi süreçte üretim gücü
esasında belli bir derecede gelişmelerinin doğal sonucu olarak meydana
gelmektedir. Devletin oluşum sürecinde İtil Bulgarlarının iç sosyo-ekonomik ön
şartları F. Ş. Huzin’in tabiriyle, I. Bin yılın sonlarında ilkel ve boylar arası
münasebetlerin nihai olarak ayrışmasıyla oluşan yarı göçebe konfederasyonu
şeklindeydi
231
.
Bulgar Devleti’nin kurulmasındaki başlangıç aşamasından bahsederken iki
önemli durumu göz önünde bulundurmak gerekir: 1)Hazar saldırılarından kurtularak
Orta İtil’e gelen Bulgarlar, eski devirlere dayanan uzun süreli devlet geleneğine
sahiplerdi. 2) M. S. 1. Bin yılın ikinci yarısında Orta İtil’de etno-kültürel ve etno-
politik durum son derece karmaşıktı. Bu durum Bulgarların yükselmesinde önemli
rol oynamakla kalmamış, İtil kıyılarında yeni bir devletin şekillenmesinde kilit rol
228
Kafesoğlu, Bulgarların Kökeni, s.3.
229
Abrar Karimullin, Tatarı Etnos i Etnonim, Kazan, Tatknigoizdat, 1988, s. 31-32.
230
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.40.
231
A. e., s.39-40.
64
Dostları ilə paylaş: |