T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

etkileşim içerisine girmişlerdir. Bu durum onların arkeolojik kalıntılarında 
gözlemlenmektedir.  
 
1.2.1.1. Üçüncü Göç Dalgası 
Hazar Kağanlığı  sınırlarından Bulgarların  Üçüncü göç dalgası IX. yüzyılın 
ikinci yarısında meydana gelmiştir. Bu dalga, Hazar Kağanlığı’nda Yahudiliğin 
kabulü ile ilgili olup, bu durum Bulgar nüfusunda yoğun tepki doğurmuştur. 
Kağanlıkta kargaşalar boy göstermiş, bunlar da yeni göçlerin itici gücü olmuştur
169
. 
Bu zamandaki Bulgarların örnek eserleri konumunda ise şunlar vardır: 
Tankeevsk
170
, Tetüşsk
171
 ve diğer bazı küçük mezarlıklar ki, bunların bazıları X. 
yüzyılda da işlevseldi. 
Tataristan’ın Spassk bölgesinde ortaya çıkarılan IX-X. yüzyıllara ait 
Tankeevsk Mezarlığı’nda iki ana mezar tipi tespit edilmiştir. Bunlar kronolojik 
olarak aynı dönemde defnedilmişlerdir
172
. Tankeev Mezarlığı  İtil Bulgar kökenli 
farklı insanların karışımını yansıtıyordu
173
. Bu çıkarılan eşyaların Saltovo-Bulgar ve 
Kama yanı ile Güney Ural yanı bölgelerinin arkeolojik kültürlerinin özelliklerini 
taşımasından anlaşılmaktadır.  
Tankeevsk Mezarlığı’nın kazı alanı pagan ve Müslüman definleri olmak 
üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Mezarların 1113 tanesi pagan definlerini, 58 adedi 
de Müslüman definlerini içermektedir
174
. Tankeevsk Mezarlığı’nda definlerin büyük 
çoğunluğunun pagan olmasının yanı sıra Müslüman definlerinin de belli bir oranda 
bulunması IX. yüzyıldan itibaren İtil Bulgarları arasında  İslamiyetin artık belli bir 
oranda yayılmış olduğunu belgelemesi bakımından manidardır. 
 
Bütün Müslüman definleri mezarlığın doğu kısımda yer almaktadır. Onların 
kemikleri kaide olarak eşyasızdır. Mezarların başları batıya yöneltilmiştir. Definler 
sırt üstü veya biraz sağ yanına dönmüş  şekilde uzanmaktadırlar.  İskeletlerin yüz 
                                                 
169
İstoriya Tatarstana, Kazan, İzd. Tarih, 2005, s.35. 
 
170
Bkz.: Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy Bolgarii, s. 87-230. 
171
Bkz.: E. P. Kazakov, E. A. Halikova, “Rannebolgarskie Pogrebeniya Tetyuşskogo Mogilnika”, İz 
İstorii Rannih Bulgar, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1981, s. 21-36. 
172
Gening, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.72. 
173
Zimonyi, The Origins Of The Volga Bulgars, p.76-77. 
174
Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy Bolgarii, s.89. 
 
54

---

kısmı ise çoğunlukla güneye istikametinde kıbleye yani Mekke’ye doğru 
çevrilmiştir
175
. 
Tankeevsk Mezarlığı’ndan başka IX-X. yüzyıllarda  İtil Bulgarlarınca 
bırakıldığı tahmin edilen diğer bir mezarlık ise Tetüşsk olarak adlandırılmıştır. Bu 
mezarlık İtil’in sağ kenarında Tataristan’ın Tetüşsk ilinin kuzeyinde yer almaktadır. 
N. F. Kalinin mezarlığı 1949 yılında ortaya çıkarmış ve 6 adet defni belirlemiştir
176
. 
Mezarlık daha sonraki yıllarda devam eden kazılar neticesinde tamamen ortaya 
çıkarılmıştır. 
Mezarlık çoğunlukla Kama yanı ve Ural bölgesi ile daha az olmak üzere 
Bulgar-Saltovo kültürlerinin elementlerini içermesi ve ayrıca Müslüman definlerinin 
bulunması bakımından çok etno-kültürlü olarak değerlendirilmektedir. Bu onun 
karma özelliğini ve nüfusun o dönemde karşılıklı etkileşim içerisinde 
bulunulduğunu gözler önüne sermektedir. Tetüşsk Mezarlığı’nda uzun yıllar süren 
araştırmalar neticesinde 232 defin tespit edilmiştir. Bunlardan yaklaşık 170 tanesi 
İtil Bulgarlarının erken dönemine aittir. Bu 170 mezarın yarısından fazlası pagan 
geri kalanları ise Müslüman definlerini içermektedir
177
.  
Mezarlığın tarihlendirilmesi açısından nümizmatik veriler ve eşyalar 
önemlidir. Dört mezarda para kalıntısı bulunmuştur: 709/710 yılına ait Emevi 
dirhemi, iki tane çürümüş ve IX. yüzyıl başına ait dirhemlerin taklitleri ve IX-X. 
yüzyıllar arasına ait olan dirhem bulunmuştur. Eşyaların değerlendirilmesi 
sonucunda ise bunların benzerlerinin IX-X. yüzyıl ortaları arası döneme ait 
olduğunu düşündürmektedir. Müslüman kısmın ise X-XI. yüzyıllar arası döneme ait 
olduğu tahmin edilmektedir
178
. 
 
1.2.1.4. Dördüncü Göç Dalgası 
Bulgarların Orta İtil’e dördüncü kitlesel göçü IX. yüzyılın sonu – X. yüzyılın 
başında gerçekleşmiştir. Bu süreç, erken Bulgar döneminden Moğol öncesi zamana 
                                                 
175
A. e., s.89-93. 
176
N. F. Kalinin, A. H. Halikov, İtogi Arheologiçeskih Rabot 1945-1952 gg., Trudı KFAN SSSR, 
Seriya Gumaniternıh Nauk, Kazan, Tatknigoizdat, 1954, s.54. 
177
Kazakov, Halikova, Rannebolgarskie Pogrebeniya Tetyuşskogo Mogilnika, s.21. 
178
A. e., s.30. 
 
55

---

olan geçiş döneminde olmuştur. Bulgarların göç sebebi doğudan gelen başta 
Peçeneklerin olmak üzere yeni göçebelerin Hazar Kağanlığı’na karşı olan güçlü 
ilerlemesidir
179
.  
IX. yüzyılın sonunda gelişen olaylar neticesinde Hazar Kağanlığı’nın ani 
sonu gelir. Yahudiliğin kabulü ve devamında çıkan iç savaş ve ayaklanmalar 
istikrarsızlığa sebep olmuştur. Bu, Hazar Kağanlığı’ndaki krizin ve düşüşün 
başlangıcının parlak göstergesidir. Gerçekte Hazar Kağanlığı’nın birliğini yok eden 
en önemli darbe Peçeneklerin saldırısı olmuştur. 898 yılında Macarlar Panoniya’ya 
giderek Dnyeper Nehri yanındaki Atelkuz toprağını terk etmişlerdir, onların 
peşinden ise Doğu Avrupa bozkırlarına Peçenek birlikleri girmiştir
180
. Peçenekler 
915 yılında Rus kroniklerinden öğrendiğimize göre Rus sınırlarına dayanmışlardı. 
Çok sayıda Bulgarın yaşadığı savunmasız bozkırları ve Don çevresi ile Azak 
yanındaki Bulgar arkeolojik kültürünü ifade eden yerleşim ve eserleri tahrip 
etmişlerdi. Bölgenin iktisadi hayatına büyük darbe indirmişlerdi. Çünkü onların ana 
geçim kaynaklarından biri yağmalamaya dayanmaktaydı
181
. Yine X. yüzyılın 
başında Don havzasında ikamet eden nüfus ayaklanmış ve büyük gruplar halinde 
bozkırlardan ayrılmaya başlamıştır. Sonunda bu zamanlarda oluşan İtil’deki Bulgar 
Devleti’nde, arkeologların verilerine göre, X. yüzyıl Bulgar göç dalgası iyi takip 
edilebilmektedir. Bu şekilde Doğu Avrupa sınırlarında Bulgar ve akraba boylarının 
dördüncü ve son göç dalgası gerçekleşmiştir.  Göçlerin son dalgası devleti 
şekillendiren farklı etnik nüfus arasında Bulgarların nispi oranını daha da arttırmış 
ve onların bölgedeki nüfusun Fin-Ugor kısmına politik ve kültürel etkilerinin 
artmasına sebep olmuştur. Bu arada ilk kalıcı yerleşimler de oluşturulmaya 
başlanmıştır
182
. 
 
                                                 
179
Bagautdinov, Huzin, Rannie Bulgarı Na Sredney Volge, s.122. 
180
İzmaylov, “Obrazovanie Bulgarskogo Gosudarstva”, İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v 
Semi Tomah Tom II Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. Ruhil, 2006, s.127; Akdes 
Nimet Kurat, Peçenek Tarihi, İstanbul, Devlet Basımevi, 1937, s.43-49. 
181
S. A. Pletneva, “Koçevniki Vostoçnoevropeyskih Stepey v X-XIII vv.”, Stepi Evrazii v Epohu 
Srednevekovya, Otv. Red. S. A. Pletneva, Moskova, İzd. Nauka, 1981, s.214.  
182
Bagautdinov, Huzin, Rannie Bulgarı Na Sredney Volge, s.122-123. 
 
56

---