T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KISALTMALAR
- Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
- Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura Domongolskiy Period X-Naç. XIII vv.
- A. e.
KISALTMALAR A. e. : Aynı eser A. Ü. : Ankara Üniversitesi A. y. : Yazara ait son zikredilen yer AKDTYK : Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bs. : Baskı bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren d. n. : Dip Not DTCF : Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Ed. By : Editör Ed. Fak. : Edebiyat Fakültesi F. : Fragment GİM. : Gosudarstvennogo İstoriçeskogo Muzeya Haz. : Hazırlayan İ. Ü. : İstanbul Üniversitesi İzd. : İzdatelstvo KGU : Kazanskogo Gosudarstvennogo Universiteta KFAN : Kazanskiy Flial Akademiya Nauk MU : Moskovskogo Universiteta M. Ö. : Milattan Önce M. S. : Milattan Sonra Otv. Red. : Otvetstvennıy Redaktor p. : Page PSRL : Polnoe Sobranie Rossiskih Letopisey s. : Sayfa, Stranitsa Say. : Sayı SSSR : Suyuz Sovetskih Sotsialistiçeskih Respublik T. : Tom Tatknigoizdat : Tatarskoe Knijnoe İzdatelstvo xi TDAV : Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı TTK : Türk Tarih Kurumu TYAK : Tatarskogo Yazıka i Kulturı v.b. : Ve Benzeri v.d. : Ve Diğerleri Vıp. : Vıpusk Yay. Haz. : Yayına Hazırlayan xii GİRİŞ IX-X. yüzyıllar sınırlarında Doğu Avrupa’da kurulan ve 300 yılı aşkın bir süre İtil Nehri’nin orta akımının her iki tarafında uzanan verimli orman-bozkır kuşağında hüküm süren İtil Bulgar Devleti’nin tarihi Türkiye’de pek ilgi çekmemiştir 1 . Hâlbuki Türk tarihinde derin izler bırakan bu devletin tarihi özellikle onların torunları olarak nitelendirebileceğimiz bugünkü Kazan Tatarları ve Rusya’daki araştırmacılar tarafından geniş bir şekilde incelenmiştir. Bundan dolayı bu konudaki araştırmalar genellikle Rusça olarak yayınlanmıştır. Araştırmamızın başlığını Rus kaynaklarına göre kısıtlamamızın başlıca sebebi de budur. Genel Türk Tarihi’nin diğer alanlarında da sıkça karşılaşılacağı üzere bu devletle alakalı yazılı kaynakların yetersizliği sorunun çözümünü oldukça zorlaştırmıştır. İtil Bulgarlarının tarihini ortaya çıkarmadan Rusya tarihini, Orta İtil bölgesinde yaşayan halkların tarihini hatta Altın Orda ve Kazan hanlıklarının tarihlerini de doğru bir şekilde öğrenmek mümkün olmasa gerketir. Bu yüzden İtil Bulgarlarının tarihi aşamaları ve maddi-manevi kültürleri araştırmacılar tarafından oldukça önemsenmiştir. Araştırmalar yazılı kaynakların kullanılması ve başta arkeoloji olmak üzere tarihe yardımcı diğer bilim dallarından faydalanılarak yürütülmüştür. Biz de yöntem olarak İtil Bulgarlarıyla ilgili kayıtlar içeren yazılı kaynaklarların verdiği bilgileri arkeolojik materyallerle destekleyerek sonuca ulaşmaya çalışacağız. Bu manada öncelikle İtil Bulgar Devleti’nin tarihini ortaya çıkarmak konusunda ehemmiyet arz eden yazılı ve arkeolojik kaynaklardan bahsederek işe başlamak doğru olacaktır. İtil Bulgarları esasen tarih yazıcılığı yapmışlarsa da onlardan kendi dönemlerine ait herhangi bir tarih eseri günümüze kadar ulaşamamıştır 2 . Bundan 1 İtil Bulgarlarıyla alakalı olarak bugüne kadar Türkiye’de Rus kaynakları pek kullanılmadan yalnızca bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır, İlyas Topsakal, “X-XII. Asır İdil (Volga) Bulgarları Tarihi ve İslamiyet”, Danışman: Prof. Dr. Mustafa Fayda, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İstanbul, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2000. 2 XI-XII. yüzyıllarda İtil Bulgarları arasında tarihçiler ortaya çıkmaya başlamıştır. Onlardan biri “Tevarih-i Bulgar” eserini yazan Yakub İbn-i Numan’dı. Al-Garnati’nin sözlerine göre o 450 yılında(1058/59) doğmuştur. Yakub İbn-i Numan Kur’an ve hadisleri yorumlayarak pek çok eser yazan ünlü Nişaburlu ilahiyatçı Ebü’l Mali Abdülmelik İbn-i Ebu Muhammed el-Cüveyni’nin (1028- 1086) takipçisiydi. El-Cüveyni Irak’ta eğitim görmüş ve bir süre Bağdat’ta yaşamıştı. Mekke ve Medine’de dersler vermiş ve “İmam el-Harameyn” olarak adlandırılma şerefine sahip olmuş ünlü bir âlimdi. İtil Bulgar âlimi Yakub İbn-i Numan Horasan’a gelerek bu müderristen dersler almış ve onun 1 dolayı diğer birçok Türk devletinin olduğu gibi İtil Bulgar Devleti’nin tarihinin öğrenilmesinde de tamamen onların çağdaşı olan başka halkların yazmış oldukları eserlerden faydalanmak zorunda kalınmaktadır. İtil Bulgarlarına ilişkin ilk bilgiler Arap-Fars coğrafya yazarları ve seyyahları tarafından verilmiştir. Bunlardan İtil Bulgarlarından ilk defa bahseden Fars kökenli yazar İbn Rüsteh’dir. O, 903-913 yılları arasında yazdığı tahmin edilen “Kitab el- a’lâk el-nefise” adlı ansiklopedik eserinde devletin kuruluş sürecinin başladığı IX. yüzyıl sonu ile X. yüzyılın hemen başında çoğunluğunu Müslüman olarak nitelendirdiği İtil Bulgarları hakkında değerli bilgiler vermiştir. Rus tarihçisi D. A. Hvolson İbn Rüsteh’in bu önemli eserini geniş bir şekilde yorumlayarak Rusçaya çevirmiş ve henüz 1869 yılında S.Peterburg’da yayınlamıştır 3 . D. A. Hvolson kitabında İbn Rüsteh’in eserinden başka Britanya Müzesinde elde ettiği X. yüzyıla ait Arapça anonim el yazmasının ilk yayınını da yapmıştır. Literatüre “Macar Anonimi” olarak giren bu Arapça el yazmasında 970 yılı civarlarında Macaristan’a göç eden İtil Bulgar muhacirleri hakkında bilgiler verilmektedir 4 . Araştırmamızın ana kaynaklarından birini D. A. Hvolson’un bu çalışması oluşturmakla birlikte “Kitab el-a’lâk el-nefise”nin Türkçe tercümelerinden de faydalanılmıştır 5 . İtil Bulgarları denilince akla ilk gelen kaynak şüphesiz ki, İbn Fadlan’ın “el- Rihle” (Seyahatnâme) adlı eseridir. Bu eser henüz Meşhed el yazması keşfedilmeden, XIII. yüzyıl Arap yazarı Yakut el-Hamavi’nin (ö. 1229) “Mu’cemu’l-büldân” adlı eserinde İbn Fadlan’dan aktardığı pasajlar dâhilinde bilinmekteydi. Bu paralelde Rus ve başka araştırmacılar henüz XIX. yüzyılın başlarında İbn Fadlan’ın eserine yönelik çalışmalar yapmaya başlamışlardır. kitaplarını okuyarak kendini yetiştirmiştir. Yakub İbn-i Numan’la ilgili ilk bilgileri Ebu Hamid el- Garnati’nin eserinden öğrenmekteyiz. Ebu Hamid el-Garnati Bulgar kadısı ve tarihçisi olarak tanıttığı Yakub İbn-i Numan’ın “Bulgar Tarihi” adlı eserinden İtil Bulgarlarının İslamiyeti kabulüyle alakalı bir pasaj aktarmaktadır, G. M. Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura Domongolskiy Period X-Naç. XIII vv., Kazan, Tatknigoizdat, 1990, s.138-139. 3 D. A. Hvolson, İzvestiya O Hazarah, Burtasah, Bolgarah, Madyarah, Slavyanah i Russah Abu- Ali Ahmeda Ben Omar İbn-Dasta, Po Rukopisi Britanskogo Muzeya v Pervıy Raz İzdal, Perevel i Obyasnil D. A. Hvolson, S. Peterburg, 1869. 4 A. e., s.108-109. 5 Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. bs., Ankara, AKDTYK TTK Yayınları, 2001, s.36-42; Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, Der. ve Çev. Prof Dr. Yusuf Ziya Yörükhan, İstanbul, Gelenek Yayınları, 2004, s.279-301. 2 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|