T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

yayınlandı
60
. Aynı  yıl A. V. Kiryakov, A. M. Efimova, O. S. Hovanskaya, A. P. 
Smirnov, V. V. Egerev, S. A. Yanin, B. B. Jiromskiy ve K. A. Smirnov’un İtil 
Bulgarlarıyla ilgili arkeolojik kazı sonuçlarına dayanan makalelerini içeren bir yayın 
daha yapıldı
61
. 1960 ve 1962 yıllarında bu yayınların devamı olan diğer ciltleri de 
neşredildi
62
. Bu yayınlarla birlikte İtil Bulgarlarıyla alakalı arkeolojik ve 
nümizmatik bilgiler arttı. 1962 yılında M. İ. Artamanov Hazar Kağanlığı ile alakalı 
olarak bugüne kadar yapılmış en kapsamlı araştırmalara dayanan eserini 
tamamlayarak yayınladı. Bu eser D. Ahsen Batur tarafından Türkçeye çevrilerek 
yayınlandı
63
.  İtil Bulgarlarının erken dönemiyle ilgili bir başvuru kaynağı olan bu 
çalışmadan da istifade ettik
64
.  
1950’li yıllarda hız kazanan İtil Bulgar arkeolojik araştırmalarıyla birlikte N. 
YA. Merpert, V. F. Gening ile A. H. Halikov tarafından yürütülen kazılar sonucunda 
erken dönem Bulgarlarına ait Ulyanovsk bölgesinde Kaybelsk ve Tataristan’da 
Bolşe-Tarhan (Ulu-Tarhan)  mezarlıkları ortaya çıkarıldı. Bu mezarların kazı 
sonuçlarına dayanan eser 1964 yılında yayınlandı
65
. Bu mezarlıkların geneli 
araştırmacıları tarafından VIII. yüzyılın ortaları ile IX. yüzyılın başlarına 
tarihlendirildi. Araştırmacılar aynı zamanda defin envanterleri arasında yer alan eski 
eşyaları inceleyerek Bolşe-Tarhan Mezarlığını  bırakan nüfusun Orta İtil’de 
bulunmaları zamanının VII-VIII. yüzyıllar sınırlarına kadar uzanmasının mümkün 
olduğunu tespit ettiler. A. H. Halikov ve V. F. Gening bu mezarları bırakan nüfusun 
ölü gömme geleneği ve eşyalarının Güney-Doğu Avrupa’da ve özellikle Don 
bölgesindeki meşhur Bulgar arkeolojik kalıntılarına (Saltovo-Mayatsk) benzerliğini 
                                                 
60
Trudı Volgo-Donskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.I, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii 
SSSR No:62, Otv. Red. M. İ. Artamanov, Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR, 1958. 
61
Trudı Kuybışevskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.II, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii 
SSSR No:61, Otv. Red. A. P. Smirnov, Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR, 1958. 
62
Trudı Kuybışevskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.III, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii 
SSSR No:80, Otv. Red. A. P. Smirnov, Moskova, İzd. AN SSSR, 1960; Trudı Kuybışevskoy 
Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.IV, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR No:80, Moskova, 
İzd. AN SSSR, 1962. 
63
M.  İ. Artamanov, Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar, Çev. D. Ahsen Batur, 2. bs., 
İstanbul, Selenge Yayınları, 2004. 
64
İtil Bulgarlarının erken dönemleriyle alakalı olarak başvurduğumuz çalışmalardan bazıları 
şunlardır: YA. F. Fedorov, G. O. Fedorov, Rannie Turki Na Severnom Kavkaze (İstoriko-
Etnografiçeskie Oçerki), Moskova, İzd. MU, 1978; İstván Zımonyı,  The Origins Of The Volga 
Bulgars, Szeged, 1990. 
65
V. F. Geninig, A. H. Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik), Moskova, 
İzd. Nauka, 1964. 
 
12

---

tespit ederek Bulgar etnik kökenine mensup oldukları sonucuna varmışlardır
66
. 
Geniş bir şekilde faydalandığımız bu eser İtil Bulgar çalışmalarının ana 
kaynaklarından biri haline gelmiştir.  
1968 yılında yayınlanan Tataristan Tarihi çalışmasında başlıca yeri İtil 
Bulgar Devleti iştigal etti
67
. Devam eden arkeololjik araştırmalar neticesinde 1960’lı 
yıllarda Çepets Nehri havzasında ortaya çıkarılan Tankeyevsk Mezarlığı da Bolşe-
Tarhan tipindeydi. Tankeyevsk Mezarlığı’ndan elde edilen materyal VIII-IX. 
yüzyıllarda İtil Bulgar Devleti’nin oluşumu döneminde Orta İtil’de meydana gelen 
karmaşık etnogenetik süreci oldukça iyi yansıtmaktadır. Tankeyevsk Mezarlığı’ndan 
elde edilen materyaller E. P. Kazakov tarafından Bolşe-Tarhan, Kaybelsk gibi diğer 
büyük Bulgar mezarları ile birlikte geniş kapsamlı bir araştırmayla 
değerlendirmiştir
68
.  
Uzun yıllar boyunca İtil Bulgar arkeolojik kalıntılarının dağılım coğrafyasını 
inceleyen Tatar arkeolog-tarihçi R. G. Fahrutdinov çalışmalarının sonucunu 1975 
yılında yayınladı
69
. Böylece İtil Bulgar Devleti’nin coğrafi sınırlarının tespiti 
sağlandı. 1978 yılında A. H. Halikov Kazan Tatarlarının kökenine dair yapmış 
olduğu eserinde İtil Bulgarlarına geniş yer verdi
70
.  
1980’li yıllarda İtil Bulgar tarihiyle ilgili yapılan çalışmalarda gözle görülür 
bir artış sağlandı. 1981 yılında A. H. Halikov’un redaksiyonunu yaptığı İtil Bulgar 
tarihiyle alakalı önemli makaleler içeren bir yayın daha yapıldı
71
. Araştırmamızda 
başvurduğumuz önemli kaynaklardan birini de bu yayın oluşturmaktadır. Aynı  yıl 
Bulgarlarla birlikte diğer Türk halklarının arkeolojik eserlerini detaylı bir şekilde ele 
alan makaleleri içeren bir yayın daha yapıldı
72
. Nümizmat A. G. Muhamediyev XII-
XV. yüzyıllarda Bulgarların ve Tatarların para sistemine ve ticari münasebetlerine 
                                                 
66
A. e., s.66.  
67
İstoriya Tatarskoy ASSR (S Drevneyşih Vremen Do Naşih Dney), Kazan, Tatknigoizdat, 1968. 
s.35-67. 
68
E. P. Kazakov, Kultura Ranney Voljskoy Bolgarii, Moskova, İzd. Nauka, 1992. 
69
R. G. Fahrutdinov, Arheologiçeskih Pamyatniki Voljsko-Kamskoy Bulgari i Ego Territoriya, 
Kazan, Tatknigoizdat, 1975. 
70
A. H. Halikov, Proishojdeniye Tatar Povoljya i Priuralya, Kazan, Tatknigoizdat, 1978. 
71
İz İstorii Rannih Bulgar, Otv. Red. A. H. Halikov, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1981. 
72
Bu eserde Gök-Türk, Uygur, Kimak, Karluk, Hakas, Bulgar, Hazar, Peçenek, Kuman gibi Türk 
boylarının ve devletlerinin arkeolojik kalıntılarını ihtiva eden yayınlar bulunmaktadır, Stepi Evrazii 
v Epohu Srednevekovya, Otv. Red. S. A. Pletneva, Arheologii SSSR, Moskova, İzd. Nauka, 1981. 
 
13

---