T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Bunlardan en meşhuru Kazan Üniversitesi hocalarından S. M. Fraehn’dir
6
. Ancak 
ünlü tarihçimiz Zeki Velidi Togan’ın 1923 yılında Sovyet Rusya’dan göç yolculuğu 
esnasında İran’ın Meşhed Kütüphanesi’nde bu eserin Hazarlar maddesinin başlarına 
kadar olan bölümünü ihtiva eden el yazmasını bulmasıyla çalışmaların yönü değişti. 
Z. V. Togan 1939 yılında eserin tıpkıbasımını ve kendi yorumlarını ihtiva eden 
çalışmasını Almanca olarak yayınladı
7
. Bundan sonra geniş ilgi gören eser birçok 
dile çevrilerek araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Z. V. Togan’ın eserini 
yayınladığı  yıl A. P. Kovalevskiy tarafından Rusçaya tercüme edilerek 
bastırılmıştır
8
. Rus tarihçisi A. P. Kovalevskiy daha sonra İbn Fadlan’ın notlarını 
içeren iki İranlı yazar Hadcip Hamadani(XII. yüzyılın ikinci yarısında eserini 
yazmıştır) ve 1593-1594 tarihinde “Yedi İklim” adlı bir eser yazan Amin Razi’nin 
eserleriyle Meşhed el yazmasını karşılaştırmış ve geniş bir şekilde yorumlayarak 
1956 yılında çalışmasını Rusça olarak yayınlamıştır
9
. İbn Fadlan’ın Seyahatnâmesi 
Türkiye’de ise ilk olarak 1954 yılında Lütfi Doğan tarafından yalın bir şekilde 
tercüme edilerek yayınlandı
10
. Eserin daha geniş bir incelemeyle Ramazan Şeşen 
tarafından hazırlanarak 1975 yılında 1. baskısı yapıldı
11
. A. P. Kovalevskiy ve 
Ramazan Şeşen’in yayınlarından geniş bir şekilde istifade ettiğimiz İbn Fadlan’ın bu 
eseri İtil Bulgar Devleti’nin kuruluş dönemiyle (IX. yüzyıl sonu-X. yüzyıl) ilgili en 
değerli bilgileri içermesi ve yazarın  İtil Bulgarlarına Abbasi Halifesi tarafından 
İslamiyetin resmi olarak kabulü için gönderilen elçilik heyetinde yer almasından 
dolayı kendi kişisel izlenimlerini aktarması bakımından oldukça önem arz 
etmektedir. Bundan dolayı İtil Bulgar Devleti’nin kuruluş dönemine ait ana kaynak 
onun eseridir.  
                                                 
6
S. M. Fraehn, İbn-Fozlans und anderer Araber Berichte über die Russen alterer Zeit, 
S.Petersburg, 1823. 
7
A. Zeki Velidi Togan, İbn Fadlan’s Reisbericht. Deytsche Morgenlandische Gesellschaft, 
Leipzig, 1939. 
8
A. P. Kovalevskiy, Puteşestvie  İbn-Fadlana Na Volgu, Perevod i Kommentariy Pod Redaktsiey 
Akademika İ. YU. Kraçkovskogo, Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR, 1939. 
9
A. P. Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana O Ego Puteşestvii Na Volgu v 921-922 gg., 
Harkov, İzd. Harkov Gos. Universiteta, 1956. 
10
Lütfi Doğan, “İbn Fazlan Seyahâtnamesi”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:I-II, Ankara, 1954, 
s.58-80. 
11
İbn Fazlan, Seyahâtname, Önsöz ve Tercüme: Prof. Dr. Ramazan Şeşen, İstanbul, Bedir Yayınevi, 
1995. 
 
3

---

İtil Bulgar Devleti’nin kuruluş dönemine dair bilgiler veren Arap yazarlardan 
birisi de Mesudi’dir (893-957). Mesudi çok sayıda eser yazmış ise de bunlar 
arasında günümüze kadar ancak “Kitab et-tenbih ve’l-işrâf” ile “Murûc ez-Zeheb” 
adlı eserleri ulaşmıştır. Bu eserlerin Bulgarlar ve diğer Türk halklarıyla alakalı 
bilgiler ihtiva eden bölümleri Ramazan Şeşen tarafından tercüme edilerek 
yayınlanmıştır
12
. Yazarın  İtil Bulgarlarının Bizans İmparatorluğu üzerine sefer 
yaptığına dair verdiği haberde İtil Bulgarları ile Tuna Bulgarlarını karıştırdığı, 
Bulgarların Müslüman olmalarından bahsettiği ve Orta İtil bölgesinin canlı ticari 
hayatını aksettirdiği eseri “Murûc ez-Zeheb”, daha sonra D. Ahsen Batur tarafından 
Arapçadan tercüme edilerek notlarla birlikte yayınlanmıştır
13
. Tezimizde her iki 
çalışmadan da faydalandığımızı belirtmek isteriz. Mesudi ile aynı dönemde yaşamış 
olan  İslam coğrafyacısı el-İstahri “Mesâlik el-memâlik” adlı eserinde İtil 
Bulgarlarına ve onların Müslümanlığına dair kendinden önceki yazarların verdiği 
bilgileri teyit eden kısa bir pasaj ayırmaktadır
14
. 
X. yüzyıl İtil Bulgar tarihinin en önemli kaynaklarından biri de hiç kuşkusuz 
Yahudi Hazar Meliki Yosif’in Kordoba Halifesi III. Abdurrahman’ın Yahudi veziri 
Hasday İbn Şafrut’un Hazar Kağanlığı hakkında bilgi almak için kendisine yolladığı 
mektuba cevaben yazdığı mektuptur. Yosif, 954-961 tarihlerinde yazıldığı 
düşünülen bu mektupta Hazarların kökeni, gelenekleri, kanunları ve Kağanlığın 
vassallığı altında bulunan halklarla ilgili bilgiler vermektedir. Onun Bulgarlar ve 
Suvarların Hazar Kağanlığı’nın vassallığı altında bulunduğunu ve aynı kökenden 
geldiklerini belirtmesi İtil Bulgar tarihi açısından ehemmiyetlidir
15
. Ancak onun 
verdiği bilgiler Hazar Kağanlığı’nın azametli dönemi olan VIII-IX. yüzyıllara ait 
olsa gerektir. Bunlardan başka X. yüzyılın Arap coğrafyacılarından 977 yılında 
öldüğü tahmin edilen İbn Havkal Bulgarlar hakkında kısa bilgiler verdiği “Sûret el-
arz” adlı eserini kendinden önce Arap coğrafyacı el-Belhi’nin yazdığı “el-Mesâlik 
                                                 
12
Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.42-57. 
13
Mesudi, Murûc ez-Zeheb, Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul, Selenge Yayınları, 2004.  
14
Bkz.:Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.161. 
15
P. K. Kokotsev, Evreysko-Hazarskaya Perepiska v X v., Leningrad, İzd. AN SSSR, 1932, s.98-
99. 
 
4

---

el-memâlik” adlı esere dayandırarak yazmıştır
16
. İbn Havkal’ın Rusların Svyatoslav 
döneminde Hazarlara yaptıkları saldırıları esnasında Müslüman Bulgarlara dair 
verdiği bilgiler T. M. Kalinin’in çalışmasında Rusça olarak da yayınlanmıştır
17
. X. 
yüzyılda İtil Bulgarlarından bahseden Arap coğrafya kaynaklarından biri de anonim 
“Hudûd el-âlem”dir. Bu eserde Bulgar boylarına ve şehirlerine dair bilgiler 
verilmektedir. Eser 1930 yılında ünlü Rus tarihçisi V. V. Barthold tarafından 
yayınlamıştır
18
.  
XI. yüzyıl Arap yazarı el-Gerdizi’nin (ö.1053) “Zeyn el-Ahbar” adlı eserinde 
Bulgarlara dair verdiği bilgiler kendinden önceki yazarların bir tekrarı 
niteliğindedir
19
. XI. yüzyılın bir diğer Arap müellifi el-İdrisi (ö.1166) “Nüzhet el-
müştak” adlı eserinde Bulgarlardan kısaca bahsetmektedir
20
. Yukarıda kısaca 
değindiğimiz X-XI. yüzyıl Arap coğrafya yazarları ve seyyahlarının bu eserleri 
Rusya tarihi açısından da oldukça ehemmiyet arz ettiğinden dolayı geniş bir şekilde 
incelenerek henüz 1870 yılında A. YA. Garkavi tarafından Rusçaya aktarılmıştır
21
. 
Daha sonra X-XII. yüzyılın Arap-İran coğrafyacıları ve seyyahlarının eserleri 
Bulgarlar, Burtaslar, Ruslar, Macarlar v.b. etnonimler başlığı altında Rus tarihçisi V. 
N. Zahoder tarafından daha yetkin bir şekilde incelenerek oldukça geniş bir şekilde 
yorumlanmıştır
22
. Araştırmamızda bu eserlerden de istifade ettik. 
XII. yüzyılın Arap-Fars coğrafya yazarlarından el-Mukaddesi (d. 946/947-ö. 
1000 civarı)’nin “Ahsen el-tekâsim” adlı eserinde Bulgar ve İtil  şehirlerinin 
topografisini karıştırmış olmakla birlikte özellikle İtil Bulgarlarıyla Harezm arasında 
                                                 
16
İbn Havkal’ın eserinin Türkçe tercümesi ve Türklerle ilgili kısımları için bkz.: Müslüman 
Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.57-193; Şeşen,  İslam Coğrafyacılarına Göre 
Türkler, s.164-175. 
17
T. M. Kalinin, “Svedeniya İbn Haukalya O Pohodah Rusi Vremen Svyatoslava”, Drevneyşie 
Gosudarstva Na Territorii SSSR. Materialı i İssledovaniya, 1975, Moskova, İzd. Nauka, 1976, 
s.91, 94. 
18
Hudud al-Âlem, Rukopis A. Tumanskogo. s Vvedeniem i Ukazatelem V.V. Bartolda, Leningrad, 
1930; “Hudûd el-âlem”in Türklerle ilgili bölümü R. Şeşen tarafından Türkçeye aktarılmıştır.: Şeşen, 
İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, 58-71. 
19
Bkz.: Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.72-89. 
20
Bkz.: Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.84, 120-122. 
21
A. YA. Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Rusah (S Kontsa VII Veka 
Do Kontsa X Veka), S.Peterburg, 1870. 
22
B. N. Zahoder, Kaspiyskiy Svod Svedeniy O Vostoçnoy Evrope Gorgan i Povoljye v IX-X vv., 
T.I, Moskova, İzd. Vostoçnoy Literaturı, 1962; aynı yazar, Kaspiskiy Svod Svedeniy O Vostoçnoy 
Evrope Bulgarı, Madyarı, Narodı Severa, Peçenegi, Rusı, Slavyane, T. II., Moskova, İzd. Nauka, 
1967. 
 
5

---