T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Kalkan tarafından Türkiye Türkçesine aktarılarak 2008 yılında yayınladı
43
.  Ş. 
Mercani’nin eseri de araştırmamızda müracaat ettiğimiz ana kaynaklar arasında yer 
almaktadır. 1902 yılında Bulgar-Çuvaş tezini ortaya atan N. İ. Aşmarin’in eseri 
yayınlandı
44
.  Ş. Mercani’nin ardından XIX. yüzyıl sonu-XX. yüzyıl başında eser 
veren R. Fahretdinev
45
, G. Ahmerova
46
, Z. V. Togan
47
 gibi Tatar-Türk tarihçiler de 
eserlerinde Bulgarlara değinmişlerdir.  
1917 Bolşevik Devrimi’nden sonra da bir süre daha İtil Bulgarlarına dair 
çalışmalar devam etmiştir. Bu dönemde önemli çalışmalardan birini R. R. Fasmer 
gerçekleştirmiştir. R. R. Fasmer X. yüzyıl İtil Bulgar paralarıyla alakalı ilgi çekici 
bir yayın yapmıştır
48
. Onun bu çalışması daha sonraları  İtil Bulgar paralarını 
araştıran S. A. Yanin
49
 ve A. G. Muhamadiev
50
 gibi araştırmacılara ışık tutmuştur. 
Bu dönemde İtil Bulgarlarıyla ilgili yapılan önemli çalışmalardan biri de V. F. 
Smolin’e aittir
51
. Yazar İtil Bulgar tarihi ve arkeolojisine geniş yer ayırdığı 
çalışmasında dönemin kominist ideolojisinden etkilenerek Bulgar toplumunu 
“kapitalistler zümresi”, “tüccar burjuvazisi” gibi sınıflara ayırmış ve bunların 
önünde de ülkenin başındaki büyük kapitalist olarak Bulgar Hanı’nın olduğunu 
belirtmiştir
52
. V. F. Smolin’in bu yaklaşımı Sovyet yönetiminin ilme kendi sakat 
ideolojisini katma gayretlerinin bir yansıması olduğu açıktır. V. F. Smolin’den sonra 
A. S. Başkirov 1928 yılında Bulgar şehrinin Moğol istilasından sonraki kalıntıları 
üzerine bir çalışmasını yayınladı
53
. A. S. Başkirov bu eserinde Bulgar şehrinin 
tahkimleri, büyük minare v.b. anıtsal yapıları hakkında geniş bilgiler vermektedir. 
1938 yılında Rus arkeolog ve tarihçisi A. P. Smirnov İtil Bulgar Devleti’nin 
                                                 
43
Şehabeddin-i Mercani, Müstefâdü’l Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar (Kazan ve Bulgar’daki 
Durum Hakkında Faydalanılan Haberler), Metni Yay. E. N. Hayrulin,  Türkiye Türkçesine Akt. 
Dr. Mustafa Kalkan, Ankara, AKDTYK AKM Yayınları, 2008. 
44
N. İ. Aşamarin, Bolgarı i Çuvaşi, Kazan, Tipo-Litografiya İmperatorskogo Universiteta, 1902. 
45
Rızaettin Fahreddinev, Bolğar Wa Qazan Töreklare, Kazan, Tatar Kitap Neşriyatı, 1997. 
46
G. Ahmerov, Tevarih-i Bulgar, Kazan, 1909.  
47
A. Zeki Velidi (Togan), Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, Elektro-Tipografya Millet, 1912. 
48
R. R. Fasmer, O Monetah Voljskih Bolgar X Veka, İOAİE, T. XXXIII, Vıp. 1, Kazan, 1925. 
49
S. A. Yanin, “Novıe Dannıe O Monetnom Çekane Voljskoy Bolgarii X v.”, Trudı Kuybışevskoy 
Arkeologiçeskoy Ekspeditsii, Otv. Red. A. P. Smirnov, T.IV, Materialı i İssledovaniya Po 
Arheologii SSSR No:80, Moskova, İzd. AN SSSR, 1962, s.179-204. 
50
A. G. Muhamadiev, Drevnie Monetı Povoljya, Kazan, Tatarskoe Knijnoe İzdatelstvo, 1990. 
51
V. F. Smolin, “Arheologiçeskiy Oçerk Tatrespubliki”, Materialı Po İzuçeniyu Tatarstana, Vıp.II, 
Kazan, 1925. 
52
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.15. 
53
A. S. Başkirov, Pamyatniki Bulgaro-Tatarskoy Kulturı Na Volge, Kazan, 1928. 
 
10

---

kuruluşuyla alakalı bir yayın yaptı
54
. Nikephoros ve Theophanes gibi Bizans 
yazarlarının kayıtlarını içeren bu çalışmadan da faydalandık. Bundan sonra ikinci 
Dünya Savaşı’nın sonrasına kadar İtil Bulgar Devleti ile ilgili yayınlar kesintiye 
uğradı.  İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesinden hemen sonra İtil Bulgar Devleti’yle 
alakalı yayınlar birbiri ardına çıkmaya başladı. 1945 yılında Rus tarih mütehassısı B. 
D. Grekov X-XI. yüzyıllarda  İtil Bulgar Devleti başlığında bir yayın yaptı ve 
eserinde  İtil Bulgar toplumunda herhangi bir feodal yapının olmadığı üzerinde 
durdu
55
. B. D. Grekov daha sonra N. F. Kalinin ile birlikte bu çalışmasını 
genişleterek 1948 yılında yayınladı
56
.  
Her ne kadar yanlış bir şekilde Bulgarların tarih literatüründe uzun süre 
İskitler adıyla zikredilen Alan-Sarmat kökenli oldukları ve İtil Bulgar toplumunda 
sınıfsal yapılardan müteşekkil feodal münasebetler bulunduğu üzerinde durmuşsa da 
Rus tarihçisi A. P. Smirnov 1951 yılında sistematik arkeolojik çalışmalarının 
sonucunda meydana getirdiği “Voljskie Bulgarı” adlı eserini yayınladı
57
. A. P. 
Smirnov’un bu eseri çıktıktan sonra İtil Bulgar Devleti ile alakalı yapılan çalışmalar 
için adeta bir başvuru kaynağı haline geldi.  
Kazan Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü ve Tataristan Devlet Müzesi’ne bağlı 
arkeologlar Tataristan ve İtil Bulgar tarihinin aydınlatılmasına yönelik olarak 1945-
1952 yılları arasında yürüttükleri arkeolojik araştırmaların sonuçlarını 1954 yılında 
yayınladı
58
. 1955 yılında Tataristan tarihine yönelik hazırlanan bir eser meydana 
getirildi. Bu çalışmanın I. cildinin başlıkları arasında  İtil Bulgar Devleti’ne de yer 
verilerek onun coğrafi, etnik, ekonomik, siyasal v.d. yönlerine değinildi
59
. 1958 
yılında Don bölgesinde erken dönem Bulgar arkeolojik kültürünü içeren yayınların 
da bulunduğu arkeolojik kazı sonuçlarının ilki M. İ. Artamanov’un redaksiyonu ile 
                                                 
54
A. P. Smirnov, “O Vozniknovenii Gosudarstva Voljskih Bulgar”, Vestnik Drevney İstorii, 2(3), 
Moskova, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe İzd., 1938. 
55
B. D. Grekov, İstoriçeskie Zapiski, T.XIV, Moskova, 1945, Aynı çalışma 1959 yılında yazara ait 
diğer araştırmalarla birlikte tekrar yaınlanmıştır bkz.: B. D. Grekov, İzbrannıe Trudı, T.II, 
Moskova, İzd. AN SSSR, 1959. 
56
B. D. Grekov, N. F. Kalinin, “Bulgarskoe Gosudarstvo v Domongolskoe Zavoevanie”, Materialı 
Po İstorii Tatarii, Kazan, Tatknigoizdat, 1948, s.97-185. 
57
A. P. Smirnov, Voljskie Bulgarı, Trudı GİM, Vıp. XIX, Moskova, 1951. 
58
N. F. Kalinin, A. H. Halikov, İtogi Arheologiçeskih Rabot za 1945-1952 gg., Trudı KFAN SSSR, 
Seriya Gumanitarnıh Nauk, Kazan, Tatknigoizdat, 1954. 
59
İstoriya Tatarskoy ASSR  Tom I (S Drevneyşih Vremen Do Velikoy Oktyabrskoy 
Sotsialistiçeskoy Revolyutsii), Redaktsiya Politiçeskoy i İstoriçeskoy Literaturı, Kazan, 
Tatknigoizdat, 1955, s.42-98. 
 
11

---