T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

yılında yayınlanmıştır
89
. Bu eser askeri tarih açısından önemli bir boşluğu 
doldurmuştur. Onun bu eserinden de geniş bir şekilde istifade ederek ortaya 
çıkarmış olduğu bilgileri aktardık. İ. L. İzmaylov’un eseriyle aynı yıl yayınlanan bir 
diğer önemli eser de F. Ş. Huzin’in yazdığı Moğol öncesi İtil Bulgar Devleti’ni esas 
alan çalışmadır
90
. Onun Sovyet döneminin ideolojisinden farklı yorumlar getirdiği 
bu çalışması bu anlamda da önem arz etmektedir. Birçok araştırmacı X. yüzyılda İtil 
Bulgar toplumunda sosyal düzenin barbar karakterde olduğunu düşünmüşlerdir. 
Bazıları ise Arap Halifeliği’nde olduğu gibi bütün toprakların devlete ait olduğu rant 
ve vergiler aracılığıyla devletsel aparatların kullanıldığı feodalizm şeklinin 
bulunduğunu ileri sürmüşlerdir. Bir başka düşünce ise Asya despotizmi şeklinde bir 
toplumsal yapı olduğu yönündeydi. Sovyet döneminin bu ideolojik bakış açılarına 
karşı  çıkan F. Ş. Huzin İtil Bulgar Devleti tarihinin X. yüzyılında feodal öncesi 
toplumsal düzenin işlediğini yazılı ve arkeolojik kaynaklara dayanarak belirtmiştir. 
O ayrıca İtil Bulgar arkeolojik kalıntıları arasında yüzlerce bulunan şato tipi yapıları 
ve güçlü tahkimat kalıntılarıyla dikkat çeken Ortaçağ  şehir tipindeki yerleşimlerin 
asilzadelerin başında bulunduğu ve onların hizmetkarları olan köylülerin yaşadığı ve 
sömürüldüğü sınıfsal ayrımların bulunduğu feodal bir yapıyı ifade ettiği yönündeki 
genel değerlendirmelere de karşı  çıkmaktadır. Ona göre X. yüzyılda  İtil Bulgar 
Devleti’nde devletsel bir feodal yapı bulunmaktaydı. Bunun gerekçesi de 
Bulgarların hükümdarlarına vergi ödemeleriydi. Bu çerçevede insanlar kişisel 
topraklara sahip olmuşlar ve özgürlükleri kısıtlanmamıştır
91
. F. Ş. Huzin gerek 
kendisinin bizzat katıldığı gerekse de diğer araştırmacıların yaptığı arkeolojik 
araştırmalara ve İtil Bulgar Devleti tarihini ilgilendiren en önemli kaynaklara 
başvurarak oldukça orijinal bir eser meydana getirmiştir. Tezimiz için oldukça 
ehemmiyetli olan bu çalışmadan da gereken noktalarda istifade ettik. F. Ş. Huzin bu 
çalışması  dışında 2001 yılında Bulgar şehirlerinin yapısını ve şehir ticaretini 
kapsamlı bir şekilde ele aldığı eserini yayınladı
92
. Bu eserde tezimizde istifade 
etiğimiz önemli bir kaynaktır. 
                                                 
89
İ. L. İzmaylov,  Voorujenie i Voennoe Delo Naseleniya Voljskoy Bulgari X – Naçala XII v., 
Kazan, İzd. Magadan, 1997, 
90
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, 1997.  
91
A. e., s.92-95. 
92
F. Ş. Huzin, Bolgarskiy Gorod v X – Naçale XIII vv., Kazan, İzd. Master Layn, 2001. 
 
16

---

İçerikleri itibarıyla İtil Bulgar Devleti tarihinin farklı yönlerini ortaya koyan 
bu araştırma eserleri yazan akademisyenlerin çok sayıda farkı dergi ve çalışmalarda 
yayınlanmış bilimsel yazıları da mevcuttur. Ancak tüm çalışmalarının sonuçlarını 
belli bir başlık altında toplayarak ana bir eser meydana getirdiklerinden dolayı daha 
çok onların başlıca eserlerine müracaat ettik. Bu manada 2006 yılında Tataristan’da 
Kazan Tatarlarının en eski devirlerinden günümüze kadar uzanan zaman dilimindeki 
tarihlerini içeren ve Tataristan’ın neredeyse bütün akademisyenlerinin katkılarıyla 
hazırlanan 6 ciltlik ansiklopedik bir eser meydana getirildi. Bu eserin ikinci cildi 
tamamen İtil Bulgar Devleti tarihine ayrıldı
93
. Araştırmamızda bu eserden de geniş 
bir şekilde istifade ettiğimizi belirtmek isteriz.  
Tezimizin ana konusunu 922-1236 yılları arasında Doğu Avrupa tarihinde 
belirgin bir yeri olan İtil Bulgar Devleti teşkil etmekle birlikte tezde bir bütünlük 
sağlanması açısından  İtil Bulgarlarının kökenine ve Moğol istilasından sonra 
Bulgarların sosyo-ekonomik durumuna da değindik. Bu anlamda 15 yüzyılı  aşkın 
bir süreçte Bulgarların tarihte oynadıkları rolü ana hatlarıyla tespit ettiğimiz bu 
araştırmamız, genel bir tarih çalışması olarak değerlendirilmelidir. Yoksa ele 
aldığımız her bir başlık başlıca bir araştırma konusudur. 
 
 
                                                 
93
İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v Semi Tomah Tom II Voljskaya Bulgariya i Velikaya 
Step, Kazan, İzd. Ruhil, 2006.  
 
17

---

1. BÖLÜM 
BULGARLARIN KÖKENİ ve İTİL BULGAR DEVLETİ’NİN 
KURULUŞU 
1.1. Bulgarların Kökeni 
1.1.1. Bulgarların Kuzey Kafkasya ve Karadeniz’in Kuzeyine 
Göçü 
Bulgarların Türk kökenli olduğu birçok arkeolojik, epigrafik ve dil 
araştırmalarıyla pekiştirilerek kesinlik kazanmış bulunmaktadır
1
. Araştırmacılar 
tarafından ortaklaşa olarak kabul edildiği üzere Bulgarların tarihiyle ilgili yalnızca 
Doğu Avrupa’da bulundukları dönemlere ait yazılı kayıtlar bulunmaktadır. Buna 
rağmen B. Simeonov Bulgar etnik kimliğinin Çincedeki yabancı isimlerin 
transkripsiyonunun hususiyetlerinden dolayı değişime uğramış ise de oldukça erken 
dönemlerden itibaren bilindiği tezini ileri sürmüştür. Modern Çincede Bulgarlar 
“Ba-go” yada “Bao-guo” olarak bilinir ve buna mukabil olarak B. Simeonov eski 
“Bulgar” kelimesinin “Pu-ku” veya “Bu-gu”dan meydana gelmiş olabileceği 
sonucuna varmıştır
2
. Aynı isim bir kabile ya da boylar grubunun adı olarak M. Ö. 
103 yılından VIII. yüzyıla kadar farklı Çin kaynaklarında mükerreren 
zikredilmektedir. Çin kaynakları Tien-Şan’ın (Tanrı dağları) kuzeyi ve kuzey batısı, 
Maveraünnehir ve Sır-Derya ile Amu-Derya nehirlerinin batısındaki topraklarda 
yani merkezi Asya’nın doğusunda olduğu gibi batısında da meskûn olan bu Pu-ku 
veya Bu-gu kabilelerinden bahsetmektedirler
3
. B. Simeonov’un bu yorumu tarihi 
gerçeklerle pek örtüşmemektedir. Çin kaynaklarında bahsi geçen Pu-ku’ların 
tarihinin farklı bir sahada cereyan ettiğini belirtmek gerekir
4
. Zira Çin kaynaklarının 
onlardan Doğu Asya’da bahsettiği dönemde Bulgarlar artık Kuzey Kafkasya ve 
Karadeniz’in kuzeyinde çağdaşlarınca defalarca zikredilmiştir. 
                                                 
1
İbrahim Kafesoğlu,  Bulgarların Kökeni, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 
1985, s.1. 
2
B. Simeonov, Iztoçni İzvori za İstoriyata i Nazvanieto na Asparuhovite B'lgari, Vekove VIII, 
Sofya, 1979, s.49-54. 
3
A. e., s.53-54. 
4
Pu-ku (Bu-gu) için bkz.: Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve 
Terimler, İstanbul, TDAV Yayınları, 1988, s.10-11; Ahmet Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski 
Türk Boyları (M.Ö. III – M.S. X. Asır), Ankara, AKDTYK TTK Yayınları, 2004, s.96-97. 
 
18

---