Tabiiy fanlar fakulteti

Sudralib yuruvchilar sinfining sistematikasi
Hozirgi zamon sudralib yuruvchilari to’rtta turkumga bo`linadi.
1.Xartum boshlilar turkumi
Bu turkum o`zi ichiga eng qadimgi sudralib yuruvchilarning shu kunga qadar yashab kelgan yagona turini-gatteriyani oladi. Gatteriya katta kaltakesakka o’xshaydi va bo’yi 75 sm.gacha yetadi. Gavdasining ustida uchburchak shakldagi shox plastinkalar qator bo`lib joylashadi. Umurtqasi amfisel tipda bo`ladi. Umurtqalilarning orasida xorda saqlanadi. Tepa ko`zi yaxshi rivojlangan. Nog’ora bo’shlig’i va nog’ora pardasi yo`q. Kopulyativ organi bo`lmaydi, bu sudralib yuruvchilar ichida yagona xol.
Gatteriya yer yo`zida faqat Yangi Zelandiya va o`nga yaqin orollarda tarqalgan. Kam xarakatchan va kechasi xayot kechiriuvchi hayvonlar xisoblanadi. Al’batros va boshqa okean qushlari bilan ko`pgina yer kovaklarida birga yashaydi. Xasharot va chuvalchanglar bilan ovqatlanadi. 8-12 ta tuxum 12 oy davomida rivojlanadi. Bolalari 20 yilda jinsiy yetiladi.
2.Tangachalilar turkumi
Tangachalilar hozirgi sudralib yuruvchilarning eng ko`p sonli gruppasidir. Bularning gavdasi har xil tangacha bilan qoplangan. Kvadrat suyagi miya qutisi skeleti bilan xarakatchan quchiladi. Tuxumlarida oqsil bo`lmaydi va pervamentsimon parda bilan qoplangan.
Tangachalilar turkumi uchta kenja turkumga bo`linadi:


Kaltakesaklar kenja turkumi
Bularning tashqi ko’rinishi xilma-xildir. Ko`pchilik tangachalilarning oyoqlari bo’lsa, ularning ichida oyoqsizlari ham bor. Lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi ularoq tush suyagi, oyoq kamari, xarakatchan ko`z qovoqlari va nog’ora pardasi bo`ladi.
Kaltakesaklarning ko`pchiligi Rossiyaning janubiy rayonlarida yashasa, tirik tug’ar kaltakesak bilan tez kaltakesak o’rta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan. O’rta Osiyo sho’llarida har xil to`garak boshlar, kechasi aktiv xayot kechiradigan gehqonlar, kulrang echkemar, agamalar va boshqalar yashaydi.
Ilonlar kenja turkumi
Gavdasi uzun silindr shaklida bo`lib, gavdasi deyarlik qismlarga bo’linmagan. Oyoqlari yo`q. Qovoqlari o`zaro qo`shilib ketib, yupqa parda xosil qiladi. Nog’ora pardasi yo`q. O’pkasi toq, buyraklari lentasimon cho`ziq. Jag` xasharotining suyaklari o`zaro xarakatchan quchilgan. Shu sababli ilonlar o`z uljalarini butunlay yo’tadi. Bug’ma ilonlar o’ljasini gavdasi bilan o`rab olib bug’adi. Zaxarli ilonlar esa o’ljasini zaxari bilan o’ldiradi.
Zaxarli ilonlarning ustki jag`ining ikkita tishi kattaligi bilan boshqa tishlardan farq qilib turadi va yuqori jag` suyaklariga o`rnashgan bo`ladi. Zaxar tishlar jag` ochilganda ustki jag`ga vertikal, yopilganda esa uni uchi orqа tomonga qaratiladi. Qora ilonlarning zaxar tishlari ichida kanal bo’lsa, ko`zoynakli ilonlar zaxar tishlarining pastki yuzasida nov bo`ladi. Zaxar shu nov va kanallardan ilon chaqqanda oqib chiqadi. Zaxar maxsus ustki jag` bezlari tomonidan ishlab chiqiladi. Odam uchun ko`z oynakli, qora chinqiroq ilonlarning chaqishi juda xavflidir. Bu ilonlar respublikamizning chul va tog’ rayonlarida tarqalgan. Rossiyada yana chipor ilonlar va suv ilonlar keng tarqalgan. «Qizil kitob»ga 19 tur kaltakesak va 16 tur ilonlar kiritilgan. Bularga Qrim gehqoni, turkman gehqoni, xantov to`garak boshi, bo`z echkemar, turk kaltakesagi, Zakavkazbe chipor iloni, O’rta Osiyo ko`z oynakli iloni, Kichik Osiyo qora iloni va boshqalar kiradi.