Tarbiyaviy ishlar

I ll bo‘lim. JAM OADA SHAXSNI TARBIYALASH
3.1. Sinf jam oasini tashkil etish va uni tarbiyalash metodikasi
Sinf rahbari ishida o'quvchilar jamoasini shakllantirish 
markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jam oada shaxsni tarbiyalash -
tarbiyaning etakchi maqsadidir.
Bolalar jam oasini shakllantirish metodikasi hozirgi kunda 
ancha to 'liq va mukammal ishlab chiqilgan. Bu metodikaning 
umumiy asoslari pedagogika kursida bayon etilgan, jam oa va 
jam oada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. 
Jamoa 
nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab 
chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar 
qo'yish; faollami aniqlash, o'quv mehnat, ijtimoiy siyosiy va 
ommaviy madaniy faoliyatdagi istiqbollami tashkil etish; sog'lom
jam oatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an ’analami yaratish va 
ko'paytirish.
T a’riflangan bu qoidalar har qanday jam oa (maktab, sinf 
jamoasi, maktabdan tashqari bolalar birlashmasi va hokazolar)ni 
shakllantirish va rivojlantirish uchun qoTlanma boTib hisoblanadi.
Bolalarning jam oa turmush normalari va qoidalarining, 
intizomning buzilishiga munosabatlarini kuzatib, jamoaning 
tashkiliy tuzulishi ta ’sirchanligiga ishonch hosil qilish mumkin. 
Jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolalar tarqoq 
b o ‘lib, ularda yakdil fikr va sinf rahbari tayanishi mumkin bo'lgan 
ta ’sirchan faollar boTmaydi. Shuning uchun jam oada salbiy 
hodisalar ochiq muhokama qilinmaydi va mustaqil jam oa qarori 
qabul qilinmaydi. Agar jam oa rivojlanishning 2-chi bosqichida 
b o ‘Isa, 
nomigagina 
emas 
balki 
harakatlarini 
qoTlab- 
quvvatlaydigan haqiqiy harakat qiluvchi faollar b o ‘Isa, uning 
ayrim o'quvchilar va jam oa oldiga muayyan talablar qo‘yishini 
kuzatish mumkin.
Jamoaning rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim 
belgilardan biri - o'quvchilam ing birgalikdagi faoliyatga ishtiyoqi
140

---

chiqindi qog'oz yoki metallolom to‘plash, kechaga tayyorgarlik 
koi'ish kabi maktab tajribasida muntazam uchrab turadigan 
ishlarda ko'zga tashlanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini 
aniqlashda o'quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida 
namoyon 
bo‘ladigan 
munosabatlarni 
tahlil 
etish 
bilangina 
cheklanib boim aydi.
Sinf rahbari ishining o kziga xos xususiyati shundan iboratki, u 
oddiy bolalar jamoasini emas, balki o ‘quvchilar jamoasini 
shakllantiradi. 0 ‘quvchilaming asosiy vazifasi o ‘qishdan iborat. 
Shuning uchun sinf rahbari dastavval bolalarning o ‘qishga qanday 
munosabatda ekanliklarni, o ‘zlarini darsda qanday tutishlarni, uy 
vazifalarni 
sidqidildan 
bajarishlarini 
yoki 
bajarmasliklarini 
aniqlaydi. Va nihoyat eng muhimi - ulaming o'qishdagi 
m oljallari ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi 
hisoblatiadi.
0 ‘quvchilar o ‘rtasida salbiy holatlar ro‘y bermasligi uchun 
jamoaning rivojlanish usulini aniqlab olishimiz kerak. Buning eng 
ishonchli usuli - o ‘quvchilami ular bilan darsda, darsdan 
tashqarida o ‘zaro faol hamkorlik qilish jarayonida kuzatishdan 
iboratdir. Maxsus diagnostik usullar, masalan, anketa tarqatish, 
pedagogik vaziyatlarni vujudga keltirish va boshqalardan ham 
foydalanish mumkin.
Lekin, bu usullar guruhini juda ehtiyotkorlik bilan, katta 
pedagoglik odobi bilan q o lla sh lozim. О "quvchi I ami o ‘rgani- 
shning har bir usuli ayni vaqtda tarbiya usuli ham ekanligi 
o ‘qituvchilar uchun qonun b o iish i kerak.
Jamoada shaxsni 
yakka tartibda tarbiyalashda maktab 
o ‘quvchisini o 'z-o ‘zini tarbiyalashga jalb etish, uni tegishli malaka 
va k o ‘nikmalar bilan qurollantirishdan iboratdir. Tarbiyaviy ta’sir 
ko'rsatishga b o kyni yor bermaydigan tarbiyasi qiyin bolalar - bu 
albatta. yomon o ‘zlashtimvchilar emas, holbuki ular orasida 
odatda k o ‘pchiligi ana shunday bolalardir. Zamonaviy sinf rahbari 
o ‘quvchidar 
yomon 
xulq-atvorining, 
past 
o'zlashtirishning 
sabablarini puxta o'rganadi. Bunda o ‘quvchining sinfdoshlari 
bilan munosabatlari, bu munosabatlaming m a’naviy asoslari eng
141

---

muhim masalalardan biridir. Jamoa munosabatlari - dastavval 
muayyan maqsadiarga asoslangan va ijtimoiy ahamiyatga ega 
b o ig a n maqsadlar yo'naltirib turadigan o kzaro m a’suliyatli 
munosabati ardir.
Sinf o ‘quvchilari ko'p b o ig a n sharoitda har bir bolaga yakka 
tartibda yondashish, har bir bola qalbiga to ‘g ‘ri y o l topish juda 
qiyin. Agar o'quvchilar jam oasi qollab-quvvatlasa, har holda 
bunday y o ln i topish mumkin.
Jamoada shaxsni tarbiyalashda yakka tartibdagi yondashuv- 
ning mohiyati alohida o'quvchini jam oa faoliyatiga jalb etishdan, 
jamoani esa mazkur o ‘quvchi bilan qiziqtirib qo‘yishdan ham 
iboratdir. Har qanday jam oada tarbiyasi qiyin bolalar b o la d i, 
lekin “ajratib qo‘yilgan” bolalar bolm aydi.
0 ‘quvchilarning xulq-atvorini muntazam o ‘rganishni 
0
‘qi- 
tuvchi o‘z oldiga maxsus maqsad qilib q o ‘ymasa u o ‘qituvchi 
uchun sezilmagan tarzda o ‘zgarishi mumkin. Bunday o ‘rganish 
yakka tartibda ishni tashkil etishning hal qiluvchi sharti 
hisoblanadi. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ish 
albatta ayrim o'‘ quvchi laming rivojlanishga ta ’sir etadi va shuning 
uchun ham bu jarayon stixiyali emas, balki maqsadga qaratilgan 
va boshqariladigan b o lish i kerak.
Sinf rahbari o ‘quvchilarni yakka tartibda va jam oa bilan 
tarbiyalashda ot -onalar bilan o ‘zaro hamkorlikda b o la d i. Ota- 
onalarga pedagogik bilim berishni uyushtirishda sinf rahbariga 
muayyan tarzda yordam beradigan asosiy manba,,Ota-onalarga 
pedagogik bilim berishning namunaviy dasturi”dir. Mazkur dastur 
o ‘quvchilarning ota-onalari bilan xilma-xil m ashg‘ulotlami birga 
qo‘shib olib borishini k o ‘zga tutadi.
Dasturda 
o ‘quv 
yili 
mobaynida 
ikkita 
um um ta’lim 
m ashg‘uloti va har bir sinf ota-onalari uchun 6 tadan 9 tagacha 
mashg^ulot o lk azish k o ‘zda tutilgan. M ashgculotlar shunday 
tarzda 
quriladiki, 
ota-onalar 
pedagogika, 
psixologiya 
va 
fiziologiya asoslari izchil kursini o bzlashtirib, farzandlari bilan 
sinfdan-sinfga o ‘tgandek bolishadi. Kurs bolalarning yosh 
xususiyatlariga muvofiq va ta ’limining har bir yildagi ta ’lim-
142

---

tarbiya vazifalarini hisobga olib qurilgan.
Ota-onalarning 
yuksak 
ta ’limiy 
va 
madaniy 
darajasi, 
pedagogik va psixologik ta'sir etish sifatini oshirish uchun ular 
bilan 
bevosita 
muomalada 
b o iib , 
o ‘qituvchilarning 
bu 
y o ‘nalishdagi ijodiy ishini jam oa ishida o ‘rganish mumkin.
Ota-onalar bilan ish olib borishning an ’anaviy tarkib topgan 
shakli bu ota-onalar yig‘ilishlaridir. Ota-onalar majlislari turli xil 
k o ‘rinishda bo'ladi:
1) Tashkiliy yig ‘ilishlar: ota-onalar qo‘mitasi saylanadi. 
Bunda asosan jamoatchi, o ‘qimishli kishilar saylanadi.
2) Chorakdagi yakunlovchi sinf majlislari: ota-onalarning 
e ’tiborini o'quvchilarning bilishga doir qiziqishlari, axloqiy 
qobilyatlari, irodaviy fazilatlari, rivojlanishdagi yutuqlari, kam- 
chiliklari, foydalanilmagan imkoniyatlariga qaratish maqsadini 
ko‘zda tutadi. Agar har bir ota-ona majlisdan keyin o 'z bolasiga 
tarbiyaviy ta ’sir ko ‘rsatish tizimiga tuzatishlar kiritishning asosiy 
yo'llarini aniq tasavvur etsagina, sinf rahbari o ‘tkazilgan 
majlislardan qanoat hosil qilishi mumkin.
3) Biror mavzuga bag'ishlangan yig'ilishlar: tarbiyaning eng 
dolzarb muammoalari yuzasidan o ‘tkaziladi.
Agar maktab sinf rahbariari orqali ota-onalarga ularning 
pedagogik bilimini oshirishda yordam berar ekan, o 'z navbatida 
ota-onalar ham maktabga bolalarni tarbiyalashni tashkil etish 
ishida har tomonlama yordam berishlari mumkin va lozim.
Sinf rahbarining ota-onalar komiteti bilan mohirona, yaxshi 
uyushtirilgan va yoTga qo'yilgan ishi, bolalar bilan olib 
boriladigan butun tarbiyaviy ishlaming muvafaqqiyatli bo'lishiga 
garov hisoblanadi. Tashabbuskor, ijodiy ishlaydigan ota-onalar 
komiteti sinf rahbariga sinf jamoasini tashkil qilishida bebaho 
yordamchidir.
Yakka 
tartibdagi 
pedagogik 
suhbat 
sinf 
rahbarining 
o ‘quvchilar ota-onalari bilan olib boriladigan ishining eng 
ommalashgan qulay va samarali shakli hisoblanadi.
Suhbat yordamida vujudga keladigan masalalarni tez hal etish, 
ota-onalar bilan ishonchli munosabatlar o ‘matish, o ‘quvchilar
143

---

oilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo‘shimcha m a’lumotlar olish, 
ota-onalarga pedagogik bilim berish, bolaning yakka tartibdagi 
rivojlanish dasturini, birgalikdagi pedagogik harakatlar tizimini 
ishlab chiqish, ota-onalarning tarbiyaviy ta’sir ko ‘rsatishlarini va 
tarbiyasi qiyin bola xulqini tuzatish va o ‘quvchilar o ‘rtasidagi 
kelishmovchiliklami hal etish kabi keng ko‘lamdagi ta ’lim-tarbiya 
vazifalari hal qilinadi.
0 ‘qituvchilar u yoki bu o ‘qituvchining biror о ‘quvchi uning 
darsida intizomni buzganligi xususidagi shikoyatiga javoban ota- 
onani maktabga chaqirtiradilar. Sinf rahbari hamma narsani 
sinchiklab o ‘rganib chiqishi kerak. B a’zan o ‘quvchilarning darsda 
yomon ishlashiga, gap qaytarishiga va hokazolarga o ‘qituvchining 
o ‘zlari aybdor b o ‘ladilar. Bunday holda o ‘qituvchida pedagogik 
odobning yo‘qligi yoki uning darsdan, sinfdan tashqari ta'lim - 
tarbiya jarayonini yomon tashkil etganligi uchun m a’suliyatni 
o ‘quvchi va ota-onalarga ag‘darish noto‘g ‘ri bo‘lur edi. Agar 
о ‘quvchi bir muncha tarbiyasiz va intizomsiz b o is a ham sinf 
rahbari ota-onalarga faqat uning kamchiliklari haqida gapirmasligi 
kerak. Bu juda yoqimsiz bo‘lib, ular va pedagog o ‘rtasida 
ishonchli munosabatlar o ‘m atishiga yordam bermaydi.
Har bir ota-ona o ‘z farzandini yaxshi k o ‘radi, shuning uchun 
ular o ‘z farzandida hosil b o ig a n yangi, ijobiy kurtaklar xususida 
quvonchni o ‘rtoqlashadigan va bolalarning xulqidagi ijobiy 
jihatlam i mustahkamlash yuzasidan ehtimol tutilgan, birgalikdagi 
harakatlar xususida maslahatlashishni muhim deb hisoblaydigan 
sinf rahbariga samimiy hurmat va ishonch bilan qaraydilar. 
Bunday sharoitda ota yoki ona juda xayrixoh b o ia d i va sinf 
rahbari bilan bajonidil aloqa boglaydi.
Sinf rahbarining o ‘quvchilar oilalarida b o iis h i maktab va oila 
o ‘zaro 
hamkorligining 
muhim 
shakli 
hisoblanadi. 
Oilada 
b o lish n in g maqsadini aniq vaziyat belgilab beradi. Sinf rahbari 
nima maqsadda oilaga borishiga muvofiq tarzda unga oldindan 
tayyorgarlik 
ko ‘radi 
( 0 ‘qituvchilar 
bilan 
maslahatlashadi, 
o ‘quvchining o ‘zlashtirishi xulqini aniqlaydi, avvalgi borishi 
natijalari 
to ‘g ‘risidagi 
mavzulami 
ko‘rib 
chiqadi, 
suhbat
144

---

mazmunini va shaklini belgilaydi, muhokama qilish, ota-onalar 
bilan kelishish uchun masalalarni tanlaydi, yaqin kelajak uchun 
ota-onalaming tarbiyaviy 
vazifalarini, 
tavsiyanomalarini 
va 
hokazolami Delgilab oladi).
Oilada bo'lganda faqat maslahatchi bo ‘lib qolmasdan, o ‘zi 
ham ota-omlarning fikri va takliflariga quloq solishlari kerak, 
chunki ular farzandlarining muvaffaqiyatidan bizga nisbatan kam 
manfatdor smaslar. Yuqori sinf o ‘quvchilarining oilalariga 
borishni zaiur emas deb hisoblaydigan sinf rahbari nohaqdir. 
Yuqori sinf 3‘quvchilari oldida kasb tanlash mummosi turadi, ota- 
onalar esa bunga o ‘z farzandlarining u yoki bu faoliyatiga 
qiziqishi Vc qobilyatini inkor etib, o ‘z hayotiy tajribalari asosida 
yondashadilar. Bu jihatdan sinf rahbari tomonidan odob bilan 
yordam berishi zarurligi ravshandir.
Nobop oilalar bilan ishlash sinf rahbari uchun alohida 
qiyinchilii tug‘diradi. Odatda bola oilaviy notinchlikning qurboni 
b o la d i, b:nobarin uni pedagogikaga zid oilaviy munosabatlardan 
asrash - maktabning vazifasidir.
Jamoa:chi va bilimli sinf rahbari har qanday vaziyatdan juda 
ustalik bilan chiqib ketadi va har tomonlama rivojlangan sinf 
jamoasini ashkil qiladi.
Makta), 
oila 
va jamoatchilikning 
tarbiyaviy 
ta ’sirini 
muvoflqlashtirishda oila, boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli 
ravishda, odamning butun hayoti davomida uning barcha 
tomonlariga, qirralariga ta’sir ko'rsatishga qodir va odatda ta ’sir 
ko brsatadi
Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqiyosi uning mafkuraviy 
va psixologik ta'sir ko'rsatishining chuqur o kziga xosligi bilan 
uyg‘unlashib ketadi. Bu esa uni oila darajasida ta ’sirchan qilibgina 
qolmay, shu bilan birga shaxsiy tiklantirish jarayoninig zarur 
b o ‘g ‘iniga aylantiradi.
Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy jamoa, guruh 
va individual shakllarda tashkil etiladi. Tabiiyki individual 
shakllar muammolashni nazarda tutmaydi.
Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya’ni

---

ularda o ‘quvchilaming muayyan guruhlari ishtirok etadi), o ‘z 
mohiyatiga ko‘ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat 
maqsadiga (masalan, leksiya. konsert va hokazo) erisnish uchun 
qatnashchilaming o ‘zaro muammosini nazarda tutmayci.
Jamoa tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy 
ishdir bunda mazkur ish bolalaming tarkib jihatdan kichik (eng 
k o ‘pi bilan besh kishi) guruhlarida amalga oshiriladi. Shunday 
kichik guruhlarda barcha a ’zolar bir-birlari bilan bevosita 
muomilada bo‘ladilar va bir-birlariga bevosita ta’sir koi'satadilar.
0 ‘qituvchilar 
gumhlarda 
muammolarning 
o ‘ziga 
xos 
xusuiyatini o ‘rganish, uning guruhlarni o'quvchilar muomalasini 
tashkil etishning samarali shakliga aylantiriladigan xususiyatlarini 
aniqlash imkonini beradi.
Maktablarda guruhiy ishlarni tashkil etishning turli usullari 
qoilaniladi:
- bir xil ishlar: unda jamoani tashkil etgan barcha guruhlar bir 
xil topshiriqlarni bajaradilar;
- tabaqalashtirilgan guruhiy ishlar; unda guaihlar individual 
topshiriq oladilar. Tashkil etishning guruhiy shakllari amalda 
o ‘quvchilar faoliyatining barcha sohalarida qoTlaniladi. Masalan, 
sinfdagi 
darsdan 
tashqari 
bilish 
faoliyatida 
“topilgan 
va 
topilmagan sirlar kechasi” o'tkaziladi. Sinf bir necha guruhga 
b o iin ad i, ulardan har biri o ‘z “siri”ni belgilab va uni sinfga 
taqdim etadi. Darsda bilish faoliyatini, masalan, 8-sinfdagi tarix 
darsida o ‘quvchilar gumhlarga boiinadilar. ulaming har biri 
topshiriq oladi. Guruhlaming vakillari topshiriqlaming bajarilish 
yakunlarini butun sinfga m a’lum qiladilar, sinf ularni muhokama 
qilib, tuzatishlar kiritadi.
Jamoa tashkil etganda o ‘quvchilar mu/iitida mavjud b o ig a n
haqiqiy guruhlarni tuzish, bir-biriga mehr bilan qaraydigan va 
o ‘zaro do‘stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur. Pedagog bu 
guruhlaming xususiyatlarini, ulaming y o ‘nalishi, qiziqishlari, 
malakasini va hokazolarni bilishi, hisobga olishi va foydalanishi 
kerak. Jamoa ishni tashkil etishda va amalga oshirishda, 
vazifalami taqsimlash vaqtida mazkur xususiyatlami hisobga olish
146

---

ishning samarodorligini oshiradi. Ikkinchi tomondan, bu hoi 
guruhdagi muammolami jam oaning qiziqishlari sohasiga va 
jamoaning qiziqishlarini guruhdagi muomala sohasiga olib kiradi.
Jamoa faoliyatini tashkil etishda o ‘quvchilaming shaxslararo 
real mavjud b o ig a n aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadga 
erishish: guruh a ’zolarini jam oa hayotiga jalb qilish va ular 
o ‘rtasiga muomalaga ta ’sir k o ‘rsatish imkonini beradi.