TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ATROPATENANIN MADDĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ VƏ DĠNĠ
- YaĢayıĢ yerləri.
255
atropatenalılar nəzərdə tutulur - məsul red.) padşahı Artabazın (Artabazdın - məsul red.) oğlu çar Ariobarzanın ixtiyarına verdim..." [XXVII, 2]. Qay Sezar tərəfindən istila edilmiş ölkə e.ə. I əsrdə Atropatena padşahına verildi. Beləliklə, erməni əyanlarının əvvəlcə məmnuniyyətlə qəbul etdikləri Atropatena padşahı Ariobarzan Ermənistanın da çarı oldu. Atropatilərin uzun illərdən bəri bəslədikləri ümid və arzular, nəhayət, həqiqətə çevrildi - hər iki padşahlıq bir tac altında birləşdirildi. Lakin Ariobarzanın Ermənistanda hökmranlığı sakit keçmədi. Görünür, parfiyalılar tərəfindən qızışdırılan ermənilər yadelli hökmdarın zülmünə dözmək istəmirdilər. Eramızın 2-ci ilində ermənilər Romaya və Ariobarzana qarşı üsyan qaldırdılar, buna görə də Qay Ermənistana ikinci dəfə soxuldu. Ermənilər, güman edildiyinə görə, Araz çayının vadisində yerləşən Artakir qalası yaxınlığında xüsusilə inadlı müqavimət göstərdilər. Parfiya sərkərdəsi Ad[d]o məhz burada Qayı ölümcül yaraladı və bir neçə ay sonra Qay aldığı yaradan öldü. Bununla belə, ermənilər darmadağın edildilər. Görünür, bu müharibənin gedişində Atropatena hökmdarı ermənilərdən iki ölkə arasında nifaq düşməsinə səbəb olmuş I Albaka (Strabonda səhvdir: Simbaka. Plinidə: 'Alavaka) rayonunu geri almışdı. Beləliklə, birləşmiş Roma-Atropatena qüvvələri üsyançıları ram edərək həmin il (eramızın 2-ci ilində) Ermənistana yiyələndilər. Ariobarzan yenidən Ermənistan çarı elan olundu. Lakin onun hökmranlığı çox çəkmədi. Dion Kassinin yazdığına görə, Artakir alındıqdan bir az sonra Ariobarzan vəfat etdi. Tasit təsdiqləyir ki, "o (Ariobarzan - məsul red.), bədbəxt hadisə nəticəsində öldükdən sonra ermənilər onun övladlarının hökmranlıq etməsinə dözmək istəmirdilər...". Lakin "İlahi Avqustun əməlləri"ndən bizə yaxşı məlumdur ki, Ariobarzanın vəfatından sonra Avqust Ermənistanı "onun oğlu Artabazda" vermişdi [XXVII, 2]. Dion Kassi həmçinin məlumat verir ki, Artabazdı Ermənistan taxt-tacına Avqust və Roma senatı qoymuşdu. O, Ermənistanı bir neçə il idarə etmiş və Avqustun vəfatından bir az qabaq nə vaxtsa öldürülmüşdü. Onun prinsiplə dostluq münasibətini bir üzündə Avqustun şəkli, o biri üzündə yunanca "böyük çar Artavazd" sözləri həkk olunmuş gümüş sikkə sübut edir. Qayın közlənilməz ölümü, Ariobarzanın qəflətən həyatdan getməsi, Artabazdın öldürülməsi Avqustun və onun atropatenalı müttəfiqlərinin planlarına ağır zərbə oldu. Atropatilərin Ermənistan taxt-tacında bərqərar olması üçün yaranmış əlverişli şərait uğursuzluqla nəticələndi. Ariobarzanın oğlu Ariovast Atropatenanı idarə edən son Atropati oldu. Eramızın 20-ci ilinə yaxın Atropatenada Atropatilar sülaləsınə son qoyuldu. Hakimiyyət parfiyalı Arşakilərin kiçik qolunun ixtiyarına keçdi. Beləliklə, Atropatena tarixində Romaya meyil dövrü başa çatdı, atropatenalılar yenidən "Parfiyanın ağuşuna" qayıtdılar.
256
Atropatilər ölkəni təqribən üç əsr yarım idarə etdilər. Atropatilər haqqında ən son məlumatı bizə ikidilli latın-yunan yazısı verir. Bu yazıda Atropatena padşah sülaləsinin son törəməsinin - Roma tribalarından birində yazılmış Qay Yuli Artabazın (məşhur Artabazdın nəvə və ya nəticəsinin) adı çəkilir.
257
XIII F Ə S İ L ATROPATENANIN MADDĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ VƏ DĠNĠ
abidələri indiyədək çox az, kifayət olmayan dərəcədə öyrənilmişdir. Bu, birincisi, yazılı mənbələrin azsaylı və natamam, yarımçıq, qırıq olması və ikincisi, bu bölgənin arxeoloji cəhətdən tədqiqinin azhəcmli olması ilə izah edilir. Lakin buna baxmayaraq, artıq indi Atropatenanın yaşayış məskənlərini və onların tiplərini, memarlıq prinsiplərini, tikinti texnikasının üsullarını, dəfn adətlərinin tipləri, bu dövlətin pul dövriyyəsinin səviyyəsini və maddi mədəniyyətin bəzi başqa cəhətlərini bu və ya digər dərəcədə səciyyələndirmək olar.
Atropatenada kifayət dərəcədə inkişaf etmiş şəhər həyatının olduğunu təsdiq edirlər. Fraaspa (Fraata, Faraspa), Qazaka (Qanzaka), Fanaspa, Aqanzana və b. Hellinist- Parfiya dövrünün mühüm şəhərləri sırasında xatırlanılır. Lakin tədqiqatçı üçün çətin olan cəhət ondan ibarətdir ki, həmin şəhərlərdən heç birinin yeri indiyədək qəti şəkildə müəyyənləşdirilməmişdir. Fraaspanı uzun müddət ərzində Urmiya gölündən təxminən 160 kilometr cənub-şərqdə yerləşmiş müasir Təxti Süleyman şəhər yeri ilə eyniləşdirirdilər. Lakin son
vaxtlarda Almaniya arxeoloji İnstitutunun ekspedisiyasının qədim şəhərin yerində apardığı qazıntılar zamanı hələlik burada Parfiya dövrünün təbəqələri aşkara çıxarılmamışdır. Bu isə bir çox tədqiqatçıları Fraaspanın müasir Marağa şəhərinin ətraflarında yerləşdiyini bildirən əvvəlki nöqteyi- nəzəri müdafiə etməyə (və yaxud ən azı nəzərə almağa) vadar etdi. Qazakanı da ilk növbədə Bizans mənbələrinə arxalanaraq Təxti Süleyman qədim şəhər yeri ilə eyniləşdirirdilər. Lakin bu lokallaşdırma da xüsusilə son zamanlar bir sıra tədqiqatçıların kəskin etirazına səbəb olmuşdur. Onlar digər nöqteyi- nəzəri, yəni vaxtilə Qazakanın Miyandob şəhərindən şərqdə olan Leylan kəndi ərazisində yerləşdiyini söyləyən baxışı müdafiə etdilər. Hazırda bu eyniləşdirilmə hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Atropatenanın digər iki şəhərinin - Aqanzanın və Fraaspanın yerinin müəyyənləşdirilməsi tədqiqatçılar arasında fikir ayrılıqları doğurmur. Qeyd etmək lazımdır ki, indiki Zəncan şəhəri ilə eyniləşdirilən Aqanzana ciddi arxeoloji araşdırmalara məruz qalmamışdır. Fanaspaya gəldikdə isə belə bir fərziyyə irəli sürülmüşdür ki, Ptolemeydə [VI, 2] qeydə alınmış bu şəhər müasir Marağa və Miyanə şəhərləri arasındakı ərazidə, Miyanəyə daha yaxın olan bir mövqedəki Qaleye- Zöhhak adlı qədim şəhər yeri ilə eynidir. Qədim şəhər yerində dəfələrlə səyyahlar və arxeoloqlar olmuşlar. Onların arasında Almaniya Arxeoloji İnstitutunun bir neçə il Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|