«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Donning yig‘ib olingandan keyingi yetilishi

Yangi yig‘ib olingan don uyumini dastlabki saqlash davrida ma’lum sharoitlarda yetilish davom etadi. Bunday yetilish natijasida urug‘ning unuvchanligi, hayotchanligi va unish kuchi ortadi. Ayrim holatlarda donning ba’zi bir texnologik xususiyatlari ham yaxshilanishi mumkin. Ikkilamchi yetilish jarayonida moyli o‘simliklar donida yog‘ning sintezi davom etadi va qayta ishlash jarayonida yog‘ning chiqish foizi ortadi.

Don va urug‘larda saqlash davrida unib chiqish qobiliyati va texnologik sifatlarini yaxshilashga olib keladigan barcha jarayonlar majmui yig‘ib olingandan keyingi yetilish deb ataladi.

Donning keyingi yetilishi natijasida texnologik sifatining yaxshilanishi ham quyi namlikda don to‘qima va hujayralarida kechadigan bir qator biokimyoviy jarayonlar majmui bilan izohlanadi.

8.4.-jadval

Bug‘doy donining yetilishida biokimyoviy o‘zgarishlar(V.L. Kretovich va G.A. Akimochkina ma’lumoti.)

Tekshirish mud-dati	Lyutessens 62						Milturum - 321
	Namligi, %	Unish kuchi,%	Unuvchanligi,%	Oqsilsiz azot, %	Amilaza faolligi	Namligi, %		Unish kuchi,%	Unuvchanligi,%	Oqsilsiz azot, %	Amilaza faolligi
Bevosita yig‘ib olingandan keyin	16,1	0,6	19,5	10,0	150	16,0		21	81	12,6	148
20 sutkadan so‘ng	12,7	78,0	98,0	7,5	136	11,5		63	92	9,3	131
60 sutkadan so‘ng	11,3	99,0	99,0	5,7	140	10,5		99	99	5,7	140

Donning yig‘ib olingandan keyingi yetilishida harorat ham muhim ahamiyatga ega. Havoning harorati maqbul bo‘lgandagina don yetila boshlaydi. 15-30⁰C va undan bir oz yuqori haroratda donlarning jadal yetilishi kuzatiladi.
Quyidagi jadvalda (8.5-jadval) yangi yig‘ib olingan donga haroratning ta’siri aks ettirilgan.
8.5-jadval


Saqlash sharoitlarga bog‘liq holda yangi yig‘ib olingan don unuvchanligining o‘zgarishi,%

Saqlash sharoiti	Undirish muddati	Namuna raqami
		1	2	3	4	5
Sovuq ombor	21 noyabr	38	85	14	23	26
Sovuq ombor	9 yanvar	35	89	32	30	31
Labora toriya	9 yanvar	99	99	93	93	87

Saqlash davrida don (urug‘) ning unishi
Don uyumini saqlash amaliyotida ko‘pincha alohida donlarning yoki uyumning ba’zi qismlarda yalpisiga unishi kuzatiladi. Saqlash davrida donning unishi ruxsat etilmaydigan holatdir. U qachonki donlarni ehtiyotsizlik bilan saqlashda yoki saqlash tartibotlari buzilganda yuzaga keladi.
Ma’lumki donning unishini yuzaga keltiruvchi asosiy omillar havo, namlik va issiqlikdir.
Urug‘ning unishi bo‘rtish bilan boshlanadi, ya’ni fizik jarayon vujudga kelib, gidrofil kolloidlar, xususan oqsil va kraxmal vositasida suv shimiladi. Bunda donning hajmi sezilarli orta boshlaydi. Bo‘rtish darajasi, shuningdek uning jadalligi donning kimyoviy tarkibi, qobig‘ining singdiruvchanligi va boshqa bir qator sharoitlarga bog‘liq.
Shunday qilib, saqlash davrida donning unishi natijasida quyidagi holatlar vujudga keladi:
quruq moddalarning yo‘qolishi;
Katta miqdorda issiqlikning ajralishi, bu issiqlik don uyumi haroratining ko‘tarilishi va unda barcha hayotiy jarayonlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi;
don sifatining pasayishi.
Begona o‘t urug‘larining hayot faoliyati.
Ma’lumki don uyumida ko‘p miqdorda begona o‘t urug‘lari yoki asosiy donga taalluqli bo‘lmagan boshqa madaniy o‘simliklar urug‘lari bo‘lishi mumkin. Saqlash davrida bunday urug‘lar ham jadal nafas oladi, shuningdek ma’lum sharoitlarda ularda ham yig‘ib olingandan keyingi yetilish jarayoni kuzatiladi. Umuman olganda asosiy donga xos bo‘lgan barcha qonuniyatlar bular uchun ham xosdir.
Yuqoridagi barcha holatlar don uyumini begona o‘t urug‘laridan tozalash nechog‘li ahamiyatli ekanligini ko‘rsatmoqda. Shuning uchun, donning sifatini hamda chidamliligini oshirish maqsadida don uyumlarini yig‘ib olingandan so‘ng darhol yoki don mahsulotlari tizimiga qabul qilish vaqtida begona o‘t urug‘laridan tozalash lozim.