TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

 
- 91 - 
Kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunmayan  torpaqların  bir  hissəsi  Qızılağac, 
Hirkan, Züvand qoruq və yasaqlıqlardandır. 
İqtisadi  rayonda  ən  az  torpaq  ehtiyatı  Astara  inzibati  rayonundadır  (cəmi 
10.2%),  ən  çox  isə  Lənkəran  rayonunun  (25.4%)  payına  düşür.  Lakin  Cəlilabad 
rayonunda  bu  göstərici  Lənkərana  nisbətən  aşağı  olsa  da  yararlılıq  səviyyəsi  4  dəfə 
yüksəkdir.  Rayonun  kənd  təsərrüfatında  uzunmüddət  istifadə  olunan  yararlı 
torpaqların  münbitlik  xassələrini  səciyyələndirən  və  mövcud  durumunu  əks  etdirən 
keyfiyyət göstəriciləri müxtəlifdir.  
Iqtisadi  rayonun  torpaq  ehtiyatı  çoxillik  istismara  məruz  qaldığından  həm 
suvarma,  həm  də  eroziya  proseslərinə  məruz  qalmışdır.  Lerik  və  Yardımlı 
rayonlarında  torpaqların  zəif  mühafizə  edilməsi  eroziya  prosesinin  şiddətlənməsinə 
səbəb  olmuşdur.  Torpaq  ehtiyatlarının  60-65%-ni  dağlıq  əraziləri  əhatə  edən  Astara 
və  Lənkəran  rayonlarında  torpaq  eroziyasının  qarşısı  meşə  massivlərinin  hesabına 
xeyli  zəifləmişdir.  Cəlilabad  rayonunun  torpaq  ehtiyatı  digər  rayonların  torpaq 
sahələrinə nisbətən az eroziyaya uğramışdır. Eroziyaya məruz qalmış sahələrə əsasən 
rayonun  alçaq  dağlıq  və  təpəli-dalğavari  girintili-çıxıntılı  relyef  şəraitində  yayılmış 
boz-qəhvəyi,  dağ-çəmən,  qəhvəyi  dağ-meşə  və  şabalıdı  torpaqlarda  rast  gəlinir. 
Rayonun  oxşar  ərazilərində  olduğu  kimi  burada  da  torpaq  örtüyündə  baş  verən 
dağıdıcı  eroziyanın  fəaliyyəti  bilavasitə  təbii  və  antropogen  proseslərin  təsiri  ilə 
əlaqədardır.  Bu  baxımdan  regionların  inkişafına  dair  dövlət  proqramlarında  iqtisadi 
rayonda  Astaraçay  suətrafı  sahələrdə  yayılmış  münbit  torpaqların  sel  sularının 
yuyulma təhlükəsini məhdudlaşdırmaq məqsədilə sahilbərkidici işlərin icrası nəzərdə 
tutulmuşdur. 
Regionda  çəltik  istehsalının  inkişaf  etdirilməsi  ilə  əlaqədar  kənd  təsərrüfatına 
yararlı  ətraf  torpaq  sahələrində  baş  verə  biləcək  bataqlaşmanın  qarşısının  alınması 
üçün  kompleks  meliorativ  tədbirlərin  həyata  keçirilməsinə  ehtiyac  yaranmışdır. 
Dağlıq  ərazilərdə  mərmər  və  digər  tikinti  materiallarının  istehsalının  inkişaf 
etdirilməsi ilə əlaqədar ərazinin torpaq-ekoloji durumuna təsir göstərə biləcək halların 

---

 
- 92 - 
qarşısının  alınmasına  dair  tədbirlərin  işlənib  hazırlanması  və  onların  həyata 
keçirilməsi vacibdir. 
Quba-Xaçmaz  iqtisadi  rayonunun  torpaq  fondu  696.5  min  hektardır.  Bunun 
462.6  min  ha  –  yəni  66.4%-i  dağlıq  relyef  şəraitində  yayılmışdır  ki,  bunların  da 
əsasını  meşə  mənşəli  torpaqlar  təşkil  edir.  Meşə  torpaqları  dağ-torpaq  ehtiyatlarının 
63.6%-ni  əhatə  edir.  Burada  qəhvəyi  dağ-meşə  və  bozqırlaşmış  qəhvəyi  dağ-meşə 
torpaqları  meşə  fondu  torpaqlarının  61.3%-ni,  qonur  dağ-meşə  torpaqları  37.3%-ni, 
çimli  karbonatlı  dağ-meşə  torpaqları  isə  1.4%-ni  təşkil  edir.  Ərazidə  yayılmış  dağ-
boz qəhvəyi  torpaqlar ümumi dağ-torpaq fondunun 3.6%-ni təşkil  edir. Bu torpaqlar 
kənd təsərrüfatında meyvəçilik, heyvandarlıq, taxılçılıq və s. sahələrdə istifadə edilir. 
Ərazinin maili dağətəyi düzənliyində geniş sahələri tutan çəmən-qəhvəyi və şabalıdı 
torpaq  tipləri  ümumi  torpaq  ehtiyatının  15.6%  əhatə  edir.  Meyvəçilik  və  dənli 
bitkilərin  əkinləri  altında  geniş  istifadə  edilir.  Qismən  qış  otaqları  və  kəndyanı  örüş 
sahələri kimi heyvandarlığı yem bazası kimi təmin edir.  
Rayonun  torpaq  örtüyünün  tərkib  hissəsini  təşkil  edən  kənd  təsərrüfatına 
yararlı torpaqlar ümumi  torpaq fondunun 55.5%-ni təşkil  edir ki, bunun da 32.9%-i 
əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ən geniş 
sahəni  örüş  və  otlaq  torpaqları  təşkil  edir.  Meşə  fondu  torpaqları  ümumi  torpaq 
ehtiyatının 29.7%-ni, istifadə olunmayan torpaqlar 26.8%-ni təşkil edir.  
Kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqların  33.9%-ni  suvarılan  torpaqlar  təşkil  edir 
ki, bunun da 70.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 17.6%-ni çoxillik əkmələr təşkil  edir. 
Rayonun  kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaq  sahəsinin  miqdarı  müxtəlif  olduğu  kimi, 
onların təyinatı üzrə istifadəsi də müxtəlifdir. Torpaq istifadəçiliyinin miqyası geniş 
olduğundan onun bugünki aqroekoloji durumu da xeyli fərqlidir. Müxtəlif təsərrüfat 
təyinatlı  sahələrin  uzunmüddətli  istismarının  nəticəsi  olaraq  torpağın  təbii 
münbitliyinin kəskin şəkildə pisləşməsi onu hazırki vəziyyətə salmışdır. Belə ki, kənd 
təsərrüfatı  dövriyyəsində  olan  386.5  min  ha  torpaq  sahəsinin  yalnız  113  min  ha-ı  I 
aqroistehsal qrupunda, yəni yüksək keyfiyyət qrupunda yer tutmuşdur. 

---

 
- 93 - 
Respublikanın  digər  rayonlarında  olduğu  kimi,  burada  da  torpaqdan 
uzunmüddətli  səmərəsiz  istifadə  torpaqların  deqradasiyasına  səbəb  olmuşdur.  Təbii 
ki,  yaxın  gələcəkdə  kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  torpaqların  münbitlik 
xassələrinə,  eləcə  də  meliorativ  durumuna  əsasən  konkret  tədbirlər  planı  işlənib 
hazırlanmasa onların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması çətinləşəcəkdir.  
Kənd təsərrüfatına  yararlı torpaqların 131.2 min hektarı suvarılan  torpaqlardır. 
Bu torpaqların ifrat dərəcədə suvarılması bir çox düzənlik ərazilərdə qrunt sularının 
həm  səviyyəsini  qaldırmış,  həm  də minerallaşma  dərəcəsini  yüksəltmişdir.  Təhlilləri 
göstərir  ki,  suvarılan  torpaqların  45.6%-nin  meliorativ  durumu  qrunt  sularının 
dərinliyinə  və  minerallaşma  dərəcəsinə  görə  ərazidə  yayılması  yaxşı,  35.3%-i  kafi, 
19.1%-i  qeyri-kafi  vəziyyətindədir.  Digər  rayonlarda  olduğu  kimi  burada  da  torpaq 
örtüyündə  baş  verən  eroziya  proseslərinə  qarşı  kompleks  mübarizə  tədbirləri 
hazırlanıb  həyata  keçirilməlidir.  Qəbul  olunmuş  dövlət  proqramlarında  rayonun 
suvarılan  torpaq  sahələrinin  genişləndirilməsi,  onların  davamlı  su  təminatının 
yaxşılışdırılması üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulumuşdur.  
Aran  iqtisadi  rayonu  digər  rayonlara  nisbətən  böyükdür,  torpaq  ehtiyatı  2  mln 
115179  min  ha-dır.  Bu  torpaqların  95.2%-i  ovalıq,  4.8%-i  alçaq  dağlıq  ərazilərdə 
formalamışdır.  Ovalıq  torpaqlarının  66.1%-i  boz  və  boz-çəmən,  Mil  düzününü 
qərbindəki dağətəyi düzənlikdə isə şabalıdı torpaqlardır. Şoranlı boz-qonur torpaqlar 
daxil olmaqla çəmən-bataqlıq, bataqlıq, şoran-şorakətli, təpəckli qumlar, daşlı-çınqıllı 
çay  yataqları,  çılpaq  qayalıqlar  və  səthə  çəxmış  süxurlar  əhatə  etdiyi  kənd 
təsərrüfatına az yararlı və şərti  yararsız sahələrin ölçüsü isə ümumi torpaq fondunun 
11.6%-ni  təşkil  edir.  Ovalığın  şimal  və  şimal-qərbində  yerləşən  alçaq  dağlıq 
ərazilərdə  dağ-qəhvəyi  və  dağ-şabalıdı  torpaqlar  yayılmışdır.  Bütövlükdə  rayonun 
ümumi  torpaq  fondunun  67.1%-i  kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqlardır.  Bunun 
42.2%-i  əkin  və  dincə  qoyulmuş  torpaqlar,  0.9%-i  çoxillik  əkmələr,  0.2%-i  biçənək, 
5.6%-i  həyətyanı  torpaqlar,  51.1%-i  isə  örüş  və  otlaq  sahələridir.  Kənd  təsərrüfatı 
istehsalına  cəlb  olunmuş  torpaqların  46.8%-i  suvarılan  torpaqlardır  ki,  bunun  da 
84.9%-i əkin sahələridir. Çoxillik əkmələrin 1.7%-i, örüş və otlaq torpaqlarının 3.1%-

---