TəDQİqat bülleteni n-2
Yüklə 315,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
17
1.7. Ofşor maliyyə mərkəzləri Maliyyə əməliyyatları vergisi Qlobal maliyyə böhranı zamanı iri bankların iqtisadiyyat üçün yaratdığı qeyri-sabitlik və bu bankların dövlət büdcəsi
tərəfindən dəstəklənməsi maliyyə əməliyyatları vergisi mövzusunu aktuallaşdırmışdır. Maliyyə əməliyyatlarına vergilərin tətbiqini ilk dəfə 1972-ci ildə Nobel mükafatı laureatı J.Tobin valyuta alqı-satqısını tənzimləmək məqsədi ilə təklif etmişdir. Bu və ya digər formada maliyyə əməliyyatları vergisi İngiltərədə, İsveçrədə, Belçikada, Finlandiyada, Yunanıstanda, İtaliyada, Polşada, Sinqapurda, CAR-da, Cənubi Koreyada və ABŞ-da tətbiq edilir. 2011-ci ildə Avropa Komissiyası (AK) maliyyə əməliyyatlarından vergi tutulmasını təklif etmiş və 2014-ci ildən Avropa İttifaqının 11 ölkəsində bu verginin tətbiq edilməsi planlaşdırılır. Maliyyə əməliyyatları vergisi çərçivəsində səhm alqı-satqısından 0.1%, borc istiqrazları və törəmə alətlərinin ticarətindən isə 0.01% səviyyəsində vergi tutulması nəzərdə tutulur. Vergilər həm alan, həm də satan tərəfə tətbiq edildiyindən, bir maliyyə əməliyyatı ümumilikdə uyğun olaraq 0.2% və 0.02% səviyyəsində vergiyə cəlb ediləcəkdir. Bu tip verginin tətbiq edilməsi iki məqsəd daşıyır: i) vergi maliyyə bazarlarında spekulyativ xarakterli əməliyyatları məhdudlaşdıracaq ii) maliyyə sektoru vergi ödəməklə dövlət büdcəsinə gəlir gətirəcək, böhran dövründə büdcə üçün yaratdığı kvazifiskal yükü kompensasiya edəcəkdir. AK-nın hesablamalarına əsasən bu vergi Avropa büdcəsinə 57 mln. avro məbləğində gəlir gətirəcəkdir ki, bu da 2010-cu ildəki Avropa ÜDM-in 0.5%-nə bərabərdir. Eyni zamanda, AK-nın hesablamalarına görə 1% vergi artımı maliyyə əməliyyatlarının həcmini 1.5% azaldacaqdır. Digər tərəfdən isə, maliyyə əməliyyatları vegisinin tətbiqi ÜDM-i 0.5-1.8% azalda bilər. Belə ki, vergilər şirkətlər üçün maliyyə resurslarını bahalı edəcək və investisiyanı azaldacaqdır. Bu isə öz növbsində iqtisadi artıma mənfi təsir edəcəkdir. Beləliklə, Almenberg və Wiberg (2012)-in fikrincə, maliyyə əməliyyatları vergisi son nəticədə maliyyə sektorundan daxil olan vergiləri artırsa da, real sektorun vergitutma bazasını azaldacaqdır. Əlavə olaraq, Almenberg və Wiberg (2012)-in hesablamalarına əsasən maliyyə əməliyyatları vergisindən gələn gəlirlərin ÜDM-in 0.5%-nə bərabər olması optimistik bir göstəricidir. Belə ki: i) bu tip vergiləri tətbiq etmiş ölkələrin təcrübəsində daha aşağı vergi gəlirləri müşahidə edilmişdir ii) vergi maliyyə əməliyyatlarının həcmini məhdudlaşdırdığından vergitutma bazası azalacaqdır. Maliyyə əməliyyatları vergisinə qarşı digər bir arqument də Avropa banklarının beynəlxalq rəqabətdə uduzacaqları ilə əlaqədardır. Belə ki,
Citigroup-un hesablamalarına görə verginin tətbiq ediləcəyi 11 ölkə repo əməliyyatları vasitəsi ilə Amerika pul bazarlarından 326 mln. ABŞ dolları həcmində borc alır. Repo əməliyyatlarının dəyəri adətən ucuzdur – illik 0.15%. Bu əməliyyatlara verginin tətbiqi isə Citigroup-a görə repo əməliyyatlarının dəyərini 22% artıracaqdır. Ekspertlərin fikrincə, bunun nəticəsində 1.3 trln.ABŞ dolları həcminə malik olan bazar bir gün ərzində qeyri-işlək vəziyyətə düşə bilər.
18
2. FUNDAMENTAL TƏDQİQATLAR BÖLMƏSİ (AZƏRBAYCAN MƏRKƏZİ BANKI)
İnflyasiya hədəfi: baza yoxsa məcmu inflyasiya? 1. Aktuallığı Qarşısına inflyasiyanın hədəflənməsi rejiminə keçid məqsədini qoyan mərkəzi banklar həm də müvafiq qiymət indeksinin (hədəflənən) seçilməsi ilə bağlı qərar verməlidirlər. Bu qərar verilərkən bir sıra meyarlar nəzərə alınır, mövcud qiymət indeksləri arasında "fayda- itki" təhlilləri aparılır, hər birinin müqayisəli üstünlükləri aşkara çıxarılır. Bu mənada orta müddətli dövrdə inflyasiyanın hədəflənməsi rejiminə keçmək niyyətində olan Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) qiymət indeksinin məcmu, yoxsa baza göstəricisini hədəf olaraq
götürməsi məsələsinin tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Məqalədə hədəf roluna seçilməyə güclü namizəd olan üç inflyasiya göstəricisinə baxılır: məcmu inflyasiya, baza inflyasiya və yeni baza inflyasiya. Belə ki, tədqiqat çərçivəsində mövcud baza inflyasiya ilə yanaşı Bayez Dinamik Faktor modelindən istifadə etməklə
baza
inflyasiya göstəricisi hesablanmış, müxtəlif statistik testlər əsasında göstəricilərin adekvatlığı yoxlanılmışdır. Yeni baza
inflyasiya göstəricisinin hesablanması üçün istehlak səbətinə daxil olan 532 adda məhsulun qiymət göstəricilərindən istifadə olunur. Bu zaman 30-dan çox məhsul səbətdən istisna olunur ki, bunun da səbəbi dövr ərzində onların qiymətlərinin əksər hallarda sabit qalması
və ya
heç dəyişməməsidir. Qiymətləndirmə zamanı istifadə olunan Bayez qiymətləndirmə metodologiyası Gibz nümunə götürmə alqoritminə 13 əsaslanır. 3. Nəticələr Qiymətləndirmələr göstərir ki, yeni baza inflyasiya göstəricisi inflyasiyanın uzun müddətli trend göstəricisi kimi qəbul oluna bilər, mövcud göstərici isə qısa müddətli dövrdə tələb olunan statistik meyarları ödəyir. Nəticə olaraq, qərarvermə prosesində AMB trend göstəricisi kimi yeni baza inflyasiya göstəricisini əhəmiyyətli məlumat yükünə malik göstərici kimi nəzərə ala bilər. Bununla belə, verilən
pul siyasəti qərarlarının ictimaiyyət tərəfindən rahat anlaşılması üçün məcmu inflyasiya göstəricisinin hədəf kimi götürülməsi məqsədəuyğun olardı. 4. Siyasət faydalılığı Alınmış nəticələr inflyasiyanın hədəflənməsi rejiminə keçid zamanı hansı qiymət indeksinin (məcmu, yoxsa baza) siyasət hədəfi kimi götürülməsi qərarlarının işlənilməsinə imkan verir.
13 Göstəricilərin şərti ehtimal əsasında paylanmasından istifadə etməklə
onların marjinal paylanması aproksimasiya edilir.
19
2.2. Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyinin tədqiqi 1. Aktuallığı Maliyyə
vasitəçiliyi ölkənin
inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdə (İEÖ) formal, qeyri-formal və qeyri- rəsmi maliyyə vasitəçiliyinin 14 hər üçündən, İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə (İEOÖ) isə yalnız formal maliyyə vasitəçiliyindən istifadə olunur. Bu isə həmin ölkələrin maliyyə sektorlarına fərqli təsirlər edir. İEÖ-də qeyri-formal və qeyri-rəsmi maliyyə vasitəçiliyinin yaratdığı pul dövriyyəsi bank sektoru vasitəsilə real sektora ötürülə bilir. Nəticədə maliyyə sektorunda rəqabət və seçim imkanları artır. Bu səbəbdən hansı maliyyə vasitələrindən istifadə məsələsinin araşdırılması aktual əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyinin araşdırılması əsasən
2 istiqamətdə aparılmışdır. İlk növbədə ümumi kredit portfelində bankların və qeyri-bank kredit təşkilatlarının, habelə kapitalın strukturunda xarici kapitalın və yerli kapitalın üstünlük təşkil etdiyi bankların payı müəyyən edilmişdir. Daha sonra maliyyə dərinliyinə təsir edən amillər öyrənilmişdir.
14
BVF-nin təsnifatına görə Formal maliyyə vasitəçiliyi institutu – banklardır, müştərisi isə geniş biznes və hökumətdir; Qeyri-formal maliyyə vasitəçiliyi institutu - Yığım və kredit şirkətləri, Kredit ittifaqları, Mikro-maliyyə təşkilatları, müştərisi isə kiçik və orta müəssisələrdir; Qeyri-rəsmi maliyyə sektoru institutları - Yığım toplayan, borc
verən qurumlar, müştərisi özünü
məşğul müəssisələrdir.
Tədqiqat işi 2009-cu il yanvar – 2011-ci il dekabr aylarını əhatə edir. Qiymətləndirmə ən kiçik kvadratlar üsulu ilə aparılmışdır. Burada 2 modeldən istifadə olunmuşdur. Bank və qeyri-bank kredit təşkilatlarının kreditləri müstəqil dəyişənlər kimi, hər iki təşkilatın verdiyi kreditlər isə asılı dəyişən kimi modelə daxil edilmişdir. Maliyyə vasitəçiliyinin maliyyə dərinliyinə təsiri
ən kiçik kvadratlar üsulu ilə araşdırmışdır. Modeldə müstəqil dəyişənlər kimi bank və qeyri-bank təşkilatlarının təklif etdiyi kreditlər, asılı dəyişən kimi isə maliyyə dərinliyi istifadə edilmişdir. Maliyyə
dərinliyinin göstəricisi kimi model M2 pul aqreqatının ÜDM-ə (ilin hər hansı bir ayının əvvəlki ilin müvafiq ayı ilə fərqi) nisbətindən istifadə edilmişdir. Müstəqil dəyişənlərdə kredit amili olduğundan, modelə maliyyə dərinliyi göstəricisi kimi ümumi kreditlərin ÜDM-ə nisbəti daxil edilmişdir. Maliyyə vasitəçiliyinin qruplaşdırılması Beynəlxalq Valyuta Fondunun metodologiyasına əsaslanır. 3. Nəticələr Qiymətləndirmələrə görə bank kreditlərinin 10% artması maliyyə dərinliyinə 1.25%, qeyri-bank kreditlərinin 10% artması isə 0.78% artırıcı təsir etmişdir.
Alınmış
nəticələrdən ölkədə
maliyyə vasitəçilyinin qiymətləndirilməsi və təhlili məqsədlərində istifadə edilə bilər. Eyni zamanda kəmiyyət qiymətləndirmələrinin bu
20
istiqamətdə gələcəkdə aparılacaq tədqiqat işlərində baza kimi istifadəsi mümkündür. 2.3. Dünya təcrübəsində sosial kapitalın iqtisadiyyata təsiri 1. Aktuallığı Sosial kapital iqtisadi inkişafı dəstəkləyən instusional mühit üçün vacib rola malikdir. İnsanlarda güclü inam, sosiallaşma, şaquli təşkilatlanma, körpü tipli əlaqələr, sosial məsuliyyət, informasiyaya çıxış və sair qeyri- formal
institutları ―inklüziv inkişaf‖ın dəstəkverici alətləri hesab etmək olar. Bütün bunlar isə təhsil, səhiyyə, kommunal, maliyyə, infrastruktur, mənzil şəraiti, sosial yardım, pensiya təminatı, istirahət və yığım imkanlarına bərabər çıxışı yaradan idarəetmə sisteminin keyfiyyət göstəricisidir. Bu
baxımdan sosial kapitalın iqtisadiyyatın ayrı- ayrı sahələrinə təsirlərinin araşdırılması aktualdır.
Tədqiqat işində 41 ölkə üçün reytinq cədvəli müəyyən olunmuşdur. Bu məqsədlə Avropa Dəyərlər Sorğusu, Dünya Bankının hesabatları, BMT-in statistikası və s. məlumatlardan istifadə edilmişdir. Metodologiya sosial kapitala sosial münasibətlər və infrastruktur aspektində hazırlanmışdır. Qiymətləndirmədə 45 göstəricidən istifadə olunmuş və bu göstəricilər sosial inam, normalar, şəbəkə və sosial struktur kimi bölmələr üzrə qruplaşdırılmışdır. Daha
sonra sosial
kapital indeksinin adambaşına ÜDM, vergi gəlirlərinin ÜDM-də payı,
təhsildə iştirak, körpə ölümü,
tənzimləmənin keyfiyyəti kimi göstəricilərə olan təsirinə baxılmışdır. 3. Nəticələr Qiymətləndirmələrə görə Şimali Avropa ölkələrində sosial kapital səviyyəsi yüksək, Şərqi Avropa ölkələrində orta, post sovet ölkələrində isə zəifdir. Şimali Avropa və Qərbi Avropa ölkələri Şərqi və Cənubi Avropaya nisbətən inam, şəbəkə, norma və sosial
struktur baxımdan daha yüksək səviyyəyə malikdirlər. Yalnız şəbəkə və sosial struktur baxımdan Cənubi Avropa Şərqi Avropadan öndədir. Qeyd
edək ki,
yüksək sosial
kapital səviyyəsinə malik Şimali Avropa və zəif sosial kapitala mailk post-sovet ölkələri arasındakı ən böyük riyazi fərq sosial struktur və normalarda alınmışdır. Belə ki, Şimali Avropanın normalar üzrə indeksi 2.39, post- sovet ölkələrininki isə 0.39-dur. Həmçinin sosial struktur indeksi Simali Avropada 2.40, post-sovet ölkələrində isə 0.18-dir. Sosial kapital indeksinin artması adambaşına ÜDM-ə, orta
məktəbdə iştiraka, tənzimləmənin keyfiyyətinə, vergi gəlirlərinin ÜDM-də payına müsbət, körpə ölümünə isə mənfi təsir etmişdir. Sosial kapital indeksi tənzimləmənin keyfiyyətini 83%, adambaşına ÜDM-i 78%, körpə ölümünü 44% izah etmişdir. 4. Siyasət faydalılığı Alınmış nəticələr iqtisadi inkişaf mühiti və səviyyələri arasında fərqin tədqiqi və iqtisadi siyasət ideologiyasının hazırlanması zamanı faydalı ola bilər. Yüklə 315,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|