Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Telman Huseynov
164 Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin stimullaşdırılmasında və işçilərin sosial rifahının artırılmasında əmək haqqının səviyyəsi böyük rol oynayır. Əmək haqqının təşkilinin təkmilləşdirilməsi əmək məhsuldarlığı artımının mühüm amillərindən biridir. Hazırda bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar qiymətlərin sərbəstləşdiyi, sosial xidmətlərin kommersiyalaşdığı şəraitdə əmək haqqının yeni tələblərə uyğun müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əmək kəmiyyət və keyfiyyətinə görə düzgün ödənildikdə hər bir işçi bütün istehsal imkanlarından dolğun istifadə etmək, öz mədəni- texniki səviyyəsini və ixtisasını yüksəltmək, iş vaxtından düzgün və səmərəli istifadə etmək üçün maddi cəhətdən maraqlı olur. Buna görə də, onu müəyyən edən prinsip və amillər elmi əsaslara söykənməlidir. Əmək haqqının həcmi müəssisə rəhbərliyinin və işçilərin və ya həmkarlar ittifaqının razılılığı əsasında müəyyən olunur. Əmək haqqı digər firma və müəssisələrin ödədiyi əmək haqqının səviyyəsi, ödə- mə imkanı, yaşayışın dəyəri, əmək məhsuldarlığının səviyyəsi kimi meyarlar üzrə müəyyən olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək haqqının səviyyəsi aşağıdaki amillərin təsiri altında formalaşır: 1. Əmək bazarında mövcud olan konyunktura. Buraya iş qüvvəsi- nə olan tələblə onun təklifi arasında tarazlıq dərəcəsi, ölkədə işsizli- yin səviyyəsi və s. daxildir. 2. Dövlətin sosial siyasəti, müəyyən edilmiş sosial normativlər – minimum əmək haqqı, minimum istehlak dərəcəsi və s. 3. şin xarakteri ilə əlaqədar amillər – işin mürəkkəbliyi, əmək şə- raiti, əməyin təhlükəsizlik dərəcəsi, işin icrası üçün məsuliyyətin sə- viyyəsi, tələb edilən iş təcrübəsi və vərdişlər, fəhlənin ixtisası və s. 4. Firma ilə bağlı amillər – mülkiyyət mənsubiyyəti, əmək məh- suldarlığının səviyyəsi, müəssisənin gəlirliyi, həmkarlar və digər fəh- lə təşkilatlarının mütəşəkkilliyi və s. 5. stehsal heyəti ilə əlaqədar amillər – işə qəbulun miqyası və müddəti (fərdi əmək müqaviləsinin şərtləri). Bu amillərin bəziləri əmək haqqının ümumi səviyyəsinə, digərləri isə ayrı-ayrı kateqoriyadan olan işçilərin əmək haqqına təsir edirlər. Bazar münasibətləri şəraitində əmək münasibətləri işə götürən və işçilər tərəfindən bağlanmış kollektiv və fərdi müqavilələr əsasında Fəsil 7. Firmada əmək resursları, əmək məhsuldarlığı və əmək haqqı
165 tənzimlənir. stənilən əmək müqaviləsinin əsas bölmələrindən biri əmək haqqının həcminin müəyyən edilməsidir. Bu müqavilələrdə həm də əmək şəraiti, işdən azad olunma, işdən azad olunanlara veri- lən müavinətlərin həcmi və s. ilə bağlı məsələlər öz əksini tapır. Firma və müəssisələrdə əmək haqqının tənzimlənməsi və bu sa- hədə müəyyən sistemlilik yaratmaq üçün, yəni ixtisaslı və ixtisassız, ağır və yüngül, ziyanlı və ziyansız şəraitdə çalışanların arasında əmək haqqı üzrə nisbətlərin düzgün müəyyən olunması məqsədilə ta- rif sistemindən istifadə edilir. Tarif sistemi üç hissədən: 1) tarif maaşından, 2) tarif cədvəlindən (şə- bəkəsindən) və 3) tarif-ixtisas məlumat (sorğu) kitabçasından ibarət olur. Tarif sisteminin tənzimləyicilərindən biri olan Vahid Tarif cəd- vəlində əməyin ödənilməsi dərəcələri və tarif əmsalları vasitəsilə sənaye-istehsal heyətinin mühüm qrupu olan fəhlələrin əmək haqqı müəyyən edilir. Məsələn, ''Azneftkimyamaş'' Dövlət Şirkətinin tarif cədvəlində 19 kateqoriya üzrə tarif əmsalları müəyyənləşdirilmişdir- ki, bu tarif əmsalları da 1-dən 7,5-ə qədər dəyişir. Əhəmiyyətinə və məsuliyyətinə görə fərqlənən işləri icra edən yüksək ixtisaslı fəhlələrin tarif maaşları kollektiv (müştərək) müqa- vilələr əsasında müəyyən olunur. Tarif maaşları iş şəraitindən asılı olaraq ayrı-arı sahə müəssisələri üzrə əmək haqqı forması və habelə bu və ya digər fəhlə qrupunun istehsal prosesində oynadıqları rola görə differensiallaşdırılır. Lakin müəssisələr öz maliyyə imkanları çərçivəsində həmin variantlardan hər hansı birini seçməkdə sərbəstdirlər. Tarif maaşı əmək haqqının ölçüsünü vaxt vahidi – saat, gün, ay ərzində müəyyənləşdirir. Fəhlələr üçün o, gün ərzində (gündəlik) və ya saat ərzində (saatlıq) I dərəcəli əmək haqqı şəklində müəyyən olu- nur. Yüksək tarif dərəcələrinə aid edilən işlər üçün əmək haqqının miqdarı I dərəcənin əmək haqqını tarif dərəcələri üzrə müvafiq tarif əmsalına vurmaqla müəyyənləşdirilir. Mürəkkəb və müxtəlif texnoloji prosesli müəssisələrdə I dərəcə- nin üç növ əmək haqqı olur: a) normal şəraitdə işləyənlər üçün; b) ağır şəraitdə işləyənlər üçün; c) isti və zərərli sahələrdə işləyənlər üçün. Telman Huseynov
166 Hər bir dərəcənin tarif maaşı elə müəyyən edilir ki, onların arasın- da optimal ölçüdə fərq yaransın- ibtidaidən aliyə yüksəlmək şərtilə. Hər bir dərəcənin tarif maaşının I dərəcənin tarif maaşına nisbətinə ta- rif əmsalı, ən yüksək dərəcənin tarif maaşının I dərəcənin tarif maaşına nisbətinə isə tarif cədvəlinin (şəbəkəsinin) diapozonu deyilir. Adətən, II qrupda çalışanların əmək haqqı I qrupa nisbətən 5-10 faiz, III qrupda isə bu fərq 15-30 faiz artıq olur. Fəhlələr arasında ixtisası artırmaq marağını gücləndirmək üçün mövcud olan VI dərəcə ilə I dərəcə arasında fərq 2-5 dəfə arasındadır. Beləliklə, tarif cədvəlləri yüksək ixtisasa malik fəhlənin əməyinin ödənilməsinin uçotunu aparmaq və habelə müxtəlif ixtisas səviyyə- sinə malik fəhlələrin əmək haqlarının ödənişindəki nisbəti müəyyən etmək üçün tətbiq olunur. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün maşınqayırma zavodunda fəhlələr üçün tətbiq olunan tarif cədvəlinə müraciət edək (cədvəl 7.1). Cədvəl 7.1 Maşınqayırma zavodunda fəhlələr üçün tətbiq olunan tarif cədvəli Dərəcələr I II
III IV
V VI
Tarif əmsalı 0,1
1,17 1,37 1,54 1,71 1,92 Tarif əmsallarının mütləq artımı
0,17 0,20 0,17 0,17 0,21 Əvvəlki dərəcəyə nisbətən artım, faizlə
17,1 17,1 12,4 11,0 12,3 Tarif cədvəlində dərəcələr arasındakı artım fərqi nə qədər çox olarsa, fəhlə aşağı dərəcədən yuxarı dərəcəyə keçməkdə maddi cəhət- dən daha çox maraqlı olar, öz ixtisas səviyyəsini artırmağa cəhd gös- tərər, onun əmək məhsuldarlığı və gördüyü işin keyfiyyəti yüksələr və nəticə etibarilə istehsalın səmərəliliyi təmin edilmiş olar. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün tarif sisteminin əsası olan "Tarif-ix- tisas məlumat (sorğu)" kitabçasının hər bir ixtisas dərəcəsi və vəzifəni səciyyələndirən ''Vəzifə borcları'' adlanan birinci bölməsində ixtisas və vəzifənin tapşırıldığı şəxsin tam və ya qismən yerinə yetirəcəyi funksiyaların xarakteristikası verilir. ''Bilməlidir'' adlanan ikinci bölmədə işçinin ixtisas üzrə bilikləri qarşısında qoyulan tələblər göstərilir, öz işinin icrası üçün ona lazım olacaq qanunvericilik aktları, təlimat və normativ sənədlər verilir. O, bunlardan və yenə də həmin bölmədə tövsiyə olunan metod və vasitə- lərdən istifadə edərək öz vəzifə borcunu icra etməlidir.
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|